Doktryna polityczno-prawna św. Pawła

Święty Paweł poniósł śmierć męczeńską w roku 67 n.e. zgodnie z tradycją dnia 29 czerwca w okolicy Aquae Salvinae tj. na lewym brzegu Tybru, jakieś trzy mile od Rzymu po drodze do portu Ostia. Miejsce to stało się znane jako Trzy źródła zgodnie z legendą, że gdzie odbiła się trzy razy odcięta głowa Pawła, wytrysnęły trzy źródła ^{[ 18 ]}. Ciało Męczennika złożono w posiadłości Św. Lucyny przy drodze ostyjskiej. Około roku 284 n.e. przeniesiono zwłoki do katakumb Św. Sebastiana przy drodze apijskiej. Cesarz Konstantyn Wielki po roku 330 n.e. ufundował na miejscu męczeństwa bazylikę pod Jego wezwaniem. [Więcej, krytycznie o św. Pawle: str. 2406, 3360]

Miejsce dokonania męczeństwa i uniwersalne znaczenie apostołowania Pawła kojarzy nierozłącznie pamięć o Nim z męczeńską śmiercią poniesioną w Rzymie przez Św. Piotra. W 285 r. ustanowione zostało ich wspólne święto. Mimo wspólnego dnia pamięci pierwszych Męczenników w Kościele Powszechnym, in honorem należy za głosem historii powtórzyć: Paweł mniejszy był od Piotra w dostojeństwie, większy od niego w apostolstwie a równy mu świętością.

Święty Paweł pozostawił po sobie najbogatszą literaturę, 14 listów. Stały się one po wieczne czasy fundamentalnym wykładem Ewangelii. Ku czci Św. Pawła powstało kilka rodzin zakonnych.

Św. Antoni Maria Zaccaria ^{[ 19 ]} założył Zakon Kleryków Regularnych Św. Pawła zwany barnabitami.

III. MYŚL POLITYCZNO — PRAWNA

W nauce Św. Pawła znajduje się wyraźnie zarysowaną teorię pochodzenia władzy. Władza pochodziła bezpośrednio od Boga. Stwórca był źródłem legitymacji władzy, jej umocowania do istnienia i działalności na ziemi. Każdy desygnat władzy w jakimkolwiek ustroju społeczno - politycznym, czy jest to monarcha czy parlament, działał w imieniu Boga. Instytucja władzy było to pełnomocnictwo nielicznej grupy ludzi lub jednostki. Mocodawcą był Bóg, który zrządzeniem losu upoważnił grupę lub jednostkę do opieki nad ogółem tzn. kontrolowania stosunków międzyludzkich poprzez prewencję generalną, Albowiem rządzący nie są postrachem dla uczynku dobrego, ale dla złego (Rz 13, 3) oraz do karania. To pełnomocnictwo Boga [władzę] Św. Paweł nazywał narzędziem Boga, [prowadzącym] ku dobremu (Rz 13, 4). Była to prima facie koncepcja władzy teokratycznej, ale z pewną modyfikacją. Pawłowa teoria sankcjonowała władzę, której początkiem i źródłem był Bóg, ale władzy nie ubóstwiała. Myśliciel nie wzmacniał pozycji władzy państwowej tezą o jej boskiej genezie. Przeciwnie. Boskiego imperatora czynił podległym Bogu, stawiając na równi z nim — w stosunku do Boga - wszystkie podległe władcy organy państwa. Nadto, Paweł oddzielał władzę od osoby, która ją piastowała. Jednostka wykonywała jedynie władzę [pełnomocnictwo boże] służyła jej: jest ona, bowiem narzędziem Boga, prowadzącym ku dobru ^{[ 20 ]} (Rz. 13,4). Sama władza nie była atrybutem tej czy innej osoby, pochodziła ona bowiem od Boga: Nie ma, bowiem władzy, która by nie pochodziła od Boga, a te, które są, zostały ustanowione przez Boga (Rz. 13,1). A więc władza mogła istnieć tylko jako pełnomocnictwo boże i mogła działać tylko w ramach umocowania. Władza państwowa nie miała przymiotu samowładności. Była jedynie narzędziem Boga. Nie miała samodzielności i niezależności działania.

Stosunek obywatela do państwa ujmował Paweł jako stosunek do aparatu państwowego. Na szczycie była władza najwyższa, od nikogo niezależna zwana basileus lub archon. Następnie były urzędy podległe władzy najwyższej, ale w pewnym sensie kierownicze w swym zleconym zakresie działania, nazwane przez Pawła hegemon. Na końcu była exusia, władza w ogóle, każde ogniwo aparatu państwowego.

Wszelka exusia była od Boga. Archonci byli to diakoni, pomocnicy Boga. Pozostałe niższe organy były to leiturgoi, spełniający zlecenia. Mimo podziału ról, legitymację do rządów, wszystkie władze miały od Boga.

Podsumowując zagadnienie pochodzenia władzy państwowej należy wskazać, że u Św. Pawła nie mamy teorii boskiej genezy, władzy zwierzchnika państwa, bo wtedy jego władza byłaby od Boga a władza podległych mu organów wywodziłaby się od niego. U Pawła z Tarsu wszystkie ogniwa aparatu państwowego spełniały swe funkcje z woli Boga, z Jego ramienia, jako pomocnicy — diakoni — i podległe Mu — leiturgoi. Gdy nastałyby rządy samowolne, Paweł nie nawoływał do rewolucji przeciw złej władzy. Jego metoda walki z tyranią zamykała się w słowach: "(...) nie wymierzajcie sobie sami sprawiedliwości, lecz pozostawcie to pomście [Bożej]!" (Rz. 12, 19). Nie wolno było chrześcijanom występować czynnie w odpowiedzi na gwałt ze strony państwa, pod sankcją utraty zbawienia. Zasadą był cichy i spokojny żywot. Wyjątkowo dopuszczalny był jedynie bierny opór wówczas kiedy nakazy władzy państwowej naruszają prawo Boże. Wizja społeczna Pawła to autonomia gmin chrześcijańskich a więc niezależność Kościoła od państwa i obywatelska bierność. Chrześcijanin był na ziemi pielgrzymem i cudzoziemcem. Żył w wielkiej społeczności tj. politeuma która obejmuje i wiernych w niebie, i czekających na ziemi. Tak jak w stoickiej ojczyźnie bogów i ludzi, nie ma w pawłowej politeuma różnic rasowych, narodowych, klasowych. Panuje równość i braterstwo. ^{[ 21 ]} Na ziemi chrześcijanin był tylko metekiem, obcym. Zło mogło być pokonane jedynie siłą przeciwstawnych wartości etycznych, siłą dobra. Trzeba było być wobec państwa posłusznym, płacić podatki, szanować słuszne decyzje urzędów, cierpliwie znosić prześladowania. To Bóg ukarze władzę złą. Państwo i władca, przestali być panem człowieka. Człowiek zmienił pana, ziemskiego-doczesnego na wiecznego. W konsekwencji, uznanie państwa przez jednostkę — u Pawła — oparte było nie na miłości i cenieniu, lecz na połączeniu pogardy, poddania się i względnego uznania ^{[ 22 ]}. Ograniczoność, względność tego uznania jest nieuniknioną konsekwencją tego, że państwo i jego władca przestał być panem człowieka, który poznał prawdę. Poznanie prawdy to zmiana pana ziemskiego, omylnego, na wiecznego.

Uznanie wyższości Boga prowadziło Pawła do odmistycznienia państwa i jego władzy, do uznania relacji do Boga za podstawową i jedyną wartość mającą znaczenie dla jednostki — obywatela. Nastąpiło przesunięcie w hierarchii wartości. Państwo zostało podporządkowane stosunkowi jednostka — Bóg. Na państwo Paweł patrzył z płaszczyzny czy organizacja państwowa nie jest hamulcem w zawieraniu i pogłębianiu relacji człowiek — Bóg. Ujmował państwo nie jako wartość ale jako utylitarny aparat społeczny.

W myśli Św. Pawła była jedna wolność i jedno prawo polityczne człowieka — prawo biernego oporu wówczas kiedy nakazy władzy państwowej naruszały prawo boże. Nie było w myśli Pawła wolności zgromadzeń i wolności zrzeszania: partii politycznych, stowarzyszeń, związków zawodowych.

Zasadniczą funkcją państwa była securitas. Państwo miało tworzyć formalne warunki, umożliwiające działalność w pokoju.

Władca był sługą sprawiedliwości i nie panował nad prawem, ale jego zadaniem było odnajdywać ratio legis w służbie dobra wspólnego. Paweł ukazał zarówno cele państwa, jak i powołanie Kościoła. Nie kwestionując władzy świeckiej, miał zarazem Św. Paweł poczucie własnej władzy w dziedzinie duchowej. Dostrzegał różnicę między sferą ducha a sferą ciała, ukazywał niewidzialny jeszcze w tym czasie, problem prymatu władzy duchownej i władzy świeckiej na ziemi.

Na obszarze Cesarstwa Wschodnio — Rzymskiego kwestię pierwszeństwa władz wyjaśniła doktryna cezaropapizmu ^{[ 23 ]}. Najbliższym Bogu aponad wszystkimi ludźmi był basileus. Był on równy apostołom, biskupi byli tylko ich następcami. On to mianuje i odwołuje patriarchę Konstantynopola. Cesarz był basileus soter (zbawiciel) i mimethes theou (naśladowcą Boga i obrazem Boga). Symbolem cesarskim był orzeł, ptak Jowisza, bowiem cesarz był wcieleniem Boga.

W części zachodniej Cesarstwa problem władzy świeckiej i duchownej normował edykt mediolański (313 r. n.e.). Kładł kres poglądom o tylko świeckiej funkcji państwa, ograniczonej do zapewnienia porządku. Przyznawał Kościołowi miejsce w obrębie aparatu władzy a władcy prawo interwencji na prawach arbitra w spory dogmatyczne Kościoła. Doktrynę tę w pełni rozwiniętą, reprezentował Euzebiusz z Cezarei ^{[ 24 ]}.

[ 20 ] Ta myśl Pawła stała się przedmiotem późniejszych interpretacji. Wykładnia luterańska utożsamia „dobro" z obowiązkiem posłuszeństwa. Każda władza, niezależnie od treści swego działania jest w skutkach dobra i istnieje obowiązek moralny posłuszeństwa wobec niej. Średniowieczna interpretacja katolickie pawłowe „ku dobru" rozumiała następująco: od Boga jest tylko władza, która w swym działaniu realizuje pewne naturalne zasady prawa, składające się na pojecie dobra. Jeśli ich nie realizuje, przestaje być legalną władzą, a staje się tyrannus quoad exercitium, którego usunięcie jest prawem a czasem nawet obowiązkiem poddanych jej.
Tymczasem słowa Pawła: [władza] „jest ona, bowiem narzędziem Boga, prowadzącym ku dobru", należy interpretować zgodnie z ówczesną myślą polityczną — filozofią stoicką. Nie mamy w niej idealizacji władzy jako takiej, bez względu na treść jej działania, a wizję władcy — realizatora dobra, tzw. euergetes lub soter. Pozostając więc w zgodności z ogólną, ówczesną myślą polityczną, pawłowe określenie władzy jako pomocnika Boga ku dobru [w czysto formalnym znaczeniu] nie należy traktować jako zasady. Błędnym jest rozumienie tych słów jako odnoszących się do każdej władzy. Nie każda władza pochodzi od Boga. To szatan kusząc Chrystusa mówi, że władza od niego pochodzi. W wypowiedzi „(władza) jest narzędziem Boga, prowadzącym ku dobru" Paweł łączy boskie pochodzenie władzy, całego aparatu państwa, całej jego działalności z postulatem by funkcjonowanie państwa odpowiadało treści pewnych reguł społecznych, w szczególności prawno — naturalnych.