Na czym polega doskonałość estetyki japońskiej?

Tsurezuregusa, Zapiski dla zabicia czasu to luźne zapiski prozą mnicha buddyjskiego Kenko (1283-1350). Jego bardzo osobiste i refleksyjne notatki o charakterze impresyjnym, są bardzo dobrym odzwierciedleniem charakteru estetyzmu japońskiego, gdyż opisują myśli autora i jego stosunek zarówno do przyrody, jak i zwykłych spraw ludzkich ^{[ 1 ]}. Ponadto jego dzieło tworzy kanon gatunku literackiego zwanego po japońsku zuihitsu (dosł. tak, jak pędzel prowadzi, za pędzlem) czyli eseistykę, która nazwana została san-dai-zuihitsu, to jest "trzy wielkie zuihitsu" ^{[ 2 ]}. Utwór ten uchodzi za przykład archetypów pojęć, gustów, upodobań, krytycznych refleksji o pięknie, które stały się dziś wzorcowym punktem wyjścia do snucia rozważań na temat estetyki japońskiej . Ale zakładam, że utwór jest nie tylko opisywaniem pewnego wzoru podejścia estetycznego do piękna, lecz jest również — w tym przypadku — pretekstem do próby zmierzenia czy porównania estetyki japońskiej (jako przedstawiciela estetyki azjatyckiej) do europejskiej. Niestety, zbyt duży zakres materiału (literatura, poezja, malarstwo, rzeźba, muzyka etc.), obejmujący takie porównawcze studium, nie pozwala w tym momencie na głębszą analizę i jej rozpisanie, choć byłoby to nader interesujące.

Praca ta opisuje na czym estetyczne piękno, w tradycyjnym rozumieniu japońskiej rzeczywistości ^{[ 3 ]}, polega. Na czym opiera się jej doskonałość. Jednak nie będzie to odpowiedź eksploatująca znaczenie doskonałości. Nie będzie to prosta, łatwo definiująca czy łamiąca złożoność tak skomplikowanego zjawiska, nie będzie to odpowiedź per se czy a priori, lecz wynikająca po prostu z toku narzuconego rytmu pracy, w której wyjaśnienie znajdzie czytelnik w miarę systematycznego wgłębiania się w temat. Będzie to badanie piękna jako objaw ducha, jako fakt życia umysłowego, związany z tak zwanym poczuciem piękna, czyli zmysłem estetycznym. To także rozpatrywanie piękna jako wytworu działalności ludzkiej, nazwane sztuką ^{[ 4 ]}, w tym przypadku literatury japońskiej.

Aisthesis

Zdefiniować ogólne pojęcia estetyzmu japońskiego jest niezmiernie ryzykownym zadaniem, i nie chodzi tu o problem pojęć typu shibui ^{[ 5 ]}, gdzie znaczenie idei kontrastuje z ich wykorzystywaniem w praktyce (te wyjątki są dosyć powszechne w sztuce większości krajów na świecie), lecz o pewien paradoks wrażenia łatwości z jaką można podjąć tenże temat. Z perspektywy stałych ideałów estetycznych wywodzących się z basenu Morza Śródziemnego „(...) piękno w naszej europejskiej tradycji osiągnęło wymiar transcendentalny i absolutny zarazem, co znaczy, że było pojmowane jako niezmienne, wieczne i bezwzględne. Jego ziemskie odbicie zyskiwało swój możliwie najdoskonalszy kształt na podstawie takich cech przedmiotu jak symetria, proporcja i dopełnienie, dających w rezultacie harmonijną jedność w wielości" ^{[ 6 ]}. To wrażenie jest mylne, a jednak tak pewne bo „swoje". Ciężko jest wytłumaczyć zjawisko bazujące na innych doświadczeniach, innym podejściu, innych i bogatszych słowach, jeszcze ciężej wytłumaczyć je za pomocą swojej tradycyjnej i niezmiennej metodologii. Posługujemy się narzędziami, dzięki którym wyjaśnienia były pewne i jasne i z podobną wiarą chcemy zbadać zjawisko, które wyrosło na skrawku ziemi niemającym przez długi czas styczności z kulturą europejską ^{[ 7 ]}.

„Gdy starożytny Grek, postrzegając zmienność przyrodniczego świata, szukał pewności i bezpieczeństwa w świecie idealnym, wyznaczając tym samym na wieki koleiny kulturowego rozwoju Europy, Japończyk — w zetknięciu z potężnymi żywiołami, na skrawkach ziemi wydartej górom i oceanom — budował swój światopogląd opierając się na pojęciach kruchości, marności i przemijania, którym systemy filozoficzne i religijne nadawały metafizyczny charakter i moc. Z takiego właśnie podłoża wyrastały kolejne pojęcia estetyczne" ^{[ 8 ]}.

Nie twierdzę, że niemożliwe jest zbudowanie klarownego obrazu estetyki japońskiej, zbyt zaawansowana jest wzajemna fascynacja na polu badawczym obu kultur, lecz zawsze taka analiza pozostawia za sobą pewien niedosyt i poczucie niemożności całkowitego przeniknięcia założonego tematu. Mimo tych wyjątków postaram się przedstawić główne ideały piękna przytaczając jednocześnie krótką historię wzrostu znaczenia estetyki.

Niewątpliwie nad wyraz ważną rolę w dzisiejszym życiu Japończyków pełnią upodobania estetyczne, sięgają one daleko wstecz historii Japonii. "(...) Opisy w literaturze pięknej sprzed tysiąca lat, jak również pamiętniki i eseje wyraźnie pokazują jak bardzo Japończycy zwracali uwagę na kwestie estetyczne. Rycerz europejski nosił rękawiczkę swej damy przy hełmie, ale nie przyszłoby mu do głowy, by poddać ją wpierw oględzinom w celu sprawdzenia, czy spełnia ona jego standardy estetyczne, a tym samym potwierdza, że dama jest warta tego, by za nią umrzeć; wystarczała mu myśl, że owa rękawiczka zdobiła niegdyś jej dłoń, a zbyt skrupulatne sprawdzanie materiału, koloru, wzoru itd. nie zaskarbiłoby mu względów ukochanej. Natomiast japoński dworzanin z jedenastego wieku był nieugięty w oczekiwaniu estetycznej ogłady u kobiety, której miał ofiarować swą miłość. Liścik od niej, pisany kaligrafią mniej doskonałą lub rozczarowanie widokiem jej rękawa, sugerującym, że damie brak doskonałej wrażliwości na dobór kolorów, mogły z łatwością stłumić jego żarliwość.

Wyniesienie estetyki na poziomy bliskie religii osiągnięto na dworze japońskim w dziesiątym wieku. Naturalnie, wiązało się to z wymogami elegancji manier i troską o protokół, które przywodzą nam na myśl Wersal. Na dworze japońskim jednak, inaczej niż w Wersalu, to nie tylko petit marquis, dworski fircyk, układał wiersze dla swojej damy, ale wszyscy od cesarza poczynając. Listy przybierały zwykle formę wierszy, przepięknie kaligrafowanych na papierze o odpowiedniej strukturze, atramentem o dobranym odcieniu czerni; zręcznie złożone i przytwierdzone do bukietu świeżych kwiatów, powierzane były paziom ubranym stosownie do godności pana.

Estetyzm rozprzestrzeniał się z dworu na prowincję i z wyższych klas do pospólstwa. Kult kwitnącej wiśni, pochodzący z dworu w Kioto, dziś jest powszechny: komunikaty radiowe informują słuchaczy, gdzie kwiaty wiśni są otwarte w 80%, a gdzie tylko w 70% i całe autobusy entuzjastycznych robotników jadą w wyznaczone miejsca. Oczywiście nie wszystkie japońskie domy są zadowalające z estetycznego punktu widzenia, ale gdzie tylko pozwalają na to środki finansowe, próbuje się stworzyć przynajmniej jakiś kącik nawiązujący do prostoty i elegancji tradycyjnej estetyki.

[ 1 ] Aby pełniej zrozumieć podejście Japończyków do kwestii estetycznych trzeba wpierw uzmysłowić sobie, że ich pojęcie piękna mocno było utożsamiane z rytmem kolejnego dnia; można śmiało powiedzieć, iż podnieśli oni codzienność do godności sztuki co szczególnie przejawia się w ceremonii picia herbaty, w sztuce układania kwiatów, zakładania ogrodów, ubiorze, malarstwie, architekturze czy — znane szczególnie cudzoziemcom — we wspaniałym wyglądzie potraw pomimo ich często nijakiego smaku. Tłumaczy to J. Conder w The Flowers of Japan and the Art of Floral Arrangement (Tokio 1891): „Artystyczny charakter Japończyków najwyraźniej przejawia się w sposobie interpretowania prostoty naturalnego piękna. (...) W Japonii kwiaty są głównie cenione nie ze względu na rzadkość bądź trudności w uprawie, lecz jako zwiastuny nadchodzących pór roku i elementy nierozerwalnie związane z urokami i rozrywkami życia codziennego" (cyt. za: Estetyka japońska. Antologia, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2001, s. 12).

[ 2 ] Spisane w XIV wieku Zapiski dla zabicia czasu (Tsurezuregusa), na początku XIII Zapiski z pustelni (Hojoki) i pod koniec X wieku Zeszyty spod poduszki (Makura-no soshi), wyznaczyły wzorzec tego rodzaju pisarstwa, które cieszyło się i nadal cieszy ogromną popularnością zarówno wśród pisarzy, jak i czytelników w Japonii. "To intrygujące — piszą tłumacze - że właśnie zuihitsu, pamiętnikarstwo, dzienniki, w tym zapiski z podróży, a także — w czasach nam bliższych - powieść konfesyjna znalazły się wśród najbardziej ulubionych przez Japończyków form pisarskiej wypowiedzi" (H. Lipszyc, K. Okazaki, A. Żuławska-Umeda, Słowo od tłumaczy [w:] Estetyka japońska..., s. 44).

[ 3 ] Aby lepiej zrozumieć tradycyjne japońskie pojmowanie estetyki należy przyjąć punkt wyjścia od tradycyjnego rozumienia europejskiego tj. od poglądu, według którego przedmiotem estetyki jest piękno, zapoczątkowane w myśli estetycznej starożytnych Greków (np. Platon uważał, że piękno człowieka jest wartością zarazem fizyczną, jak i moralną. Arystoteles, nie kwestionując tego poglądu, główny nacisk kładł jednak na mimetyczną teorię sztuki), jednak nie pozwoli to na pełną analizę podejścia do tegoż tematu, gdyż w Japonii przez dłuższy i stabilniejszy (tzn. nie było tak rewolucyjnych zwrotów typu Wielka Awangarda czy tym podobnych wcześniejszych teoretyków sztuki i artystów, przez których sztuka zaczęła nie tyle odchodzić od piękna lecz w ogóle od jej wartości — aksjologii) okres (aż do dziś) tworzyło się pojęcie piękna w estetyce, wzbogacając przez to niesamowicie paletę znaczeń tych słów. Obrazowo przypomina to, iż paleta japońska, ma więcej kolorów i ich mieszanek a przy tym o wiele większe możliwości tworzenia obrazów literackich o odcieniach tak bogatych kolorystycznie (tj. wielobarwność interpretacji), iż wiele tych znaczeń po prostu nie da się przetłumaczyć na któryś z europejskich języków.

[ 5 ] Shibui, jeden z terminów estetyki japońskiej, który przeniknął już do języka angielskiego, przywołuje typową dla sztuki japońskiej skromność i subtelność wyrazu. "W jaki sposób — pyta się D. Keene w Estetyce Japońskiej (patrz: przypis 9) — jednak pogodzić ten ideał z kwiecistym stylem przedstawień kabuki albo z jaskrawą polichromią świątyń w Nikko, uznawanych przez samych Japończyków za szczyt piękna?".

[ 7 ] Mały epizod to jedynie krótki napływ z Europy kupców i misjonarzy jezuickich (1543), których władca Ieyasu - pierwszy szogun z rodu Tokugawa (1576-1867) wypędził z Japonii (1624) widząc niebezpieczeństwo wpływów zachodnich, a samym Japończykom zakazał zagranicznych podróży. Dopiero w 1853 amerykańskie okręty zmusiły Japonię do otwarcia swych portów dla cudzoziemców; przypis z: M. Hollingsworth, Sztuka w dziejach człowieka, Florencja 1991.

Rozważania nad pięknem estetycznym na podstawie dzieła Kenko Zapiski dla zabicia czasu (Tsurezuregusa).

Aisthesis