Na czym polega doskonałość estetyki japońskiej?

"Bardziej powszechną, zachodnią koncepcją jest ta związana z punktem kulminacyjnym, straszliwy moment, kiedy Laokoon i jego synowie giną w uścisku węża lub ekstatyczny moment, kiedy sopran osiąga górne C; dla Kenko jednak punkt kulminacyjny jest mniej interesujący niż początki i końce, ponieważ nie pozostawia nic, co dopiero trzeba sobie wyobrazić. Pełnia księżyca bądź kwiaty wiśni w pełnym rozkwicie nie sugerują półksiężyca czy pąków, za to półksiężyc i pąki (lub też zachodzący księżyc i sypiące się kwiaty) sugerują pełnię księżyca i bujny rozkwit. (...)" ^{[ 30 ]}. Widzimy więc doskonałość jako nietykalną, nieprzeniknioną sferę...

I w zrozumieniu znaczenia doskonałości w niedoskonałości nie chodzi o szerokie możliwości używania kolorów w sensie literackiej impresji, owszem „(...) użycie kolorów może być wspaniałe, ale nieuchronnie ogranicza ono skalę sugestii: jeśli kwiat namalowany jest na czerwono, nie może on mieć już żadnej innej barwy, natomiast czarny kontur kwiatu na białym papierze pozwala nam wyobrazić sobie dowolny, wybrany kolor" ^{[ 31 ]}.

Fine

Mam nadzieję, że po przedstawieniu tego krótkiego szkicu ^{[ 32 ]} co do niektórych pojęć estetycznych, uważny czytelnik bez większego problemu stworzy sobie obraz drogi, w tym przypadku drogi literackiej na przykładzie fragmentów utworu Kenko, ku próbie kreacji doskonałości jakie przejawia piękno w japońskiej estetyce. Uważam jednak że jeszcze pełniejszy obraz mozaiki estetycznej przedstawiałaby japońska poezja w swej powściągliwości emocjonalnej czy w monochromii impresji. Jednakże poezja, szczególnie tak obca kulturowo jak japońska, nasuwa zbyt wiele wątpliwości i zawiera w sobie zbyt bogatą złożoność interpretacji i ilość materiału, paradoksalnie więc zajmowanie się nią może przynieść więcej szkód niż pożytku. Nie twierdzę jednak, że cała poezja jest nieprzetłumaczalna, jest raczej niebezpieczna, gdyż wpuszcza nas w swój zbyt egzotyczny gąszcz wysublimowanych myśli, tak daleki i obcy dla naszych europejskich głów ^{[ 33 ]}.

Dlatego zająłem się tutaj prozą. W tym wypadku jest to najlepsze wyjście, gdyż prostsza interpretacja posuwa nas powoli do przodu i spokojnie „(...) zaznajamia nas z tym, co obce, niejako z naszego punktu widzenia; (...) proza całkowicie niweluje wszelkie osobliwości każdej poezji i nawet entuzjazm poetycki sprowadza do wyrównanego poziomu, to na początek oddaje największe usługi, zaskakując nas obcą doskonałością w samym środku naszego narodowego domatorstwa, naszego powszedniego życia, tak że nawet nie wiedząc, jak to się dzieje, czujemy się prawdziwie podbudowani na duchu przez jej podniosły nastrój" ^{[ 34 ]}.

Na czym więc polega doskonałość estetyki japońskiej, która ma odzwierciedlenie w powyższych fragmentach prozy?

Znawca Japonii, Donald Keene, tłumaczy to krótko w eseju Estetyka japońska: „Doskonałość, jak jakaś nienaruszalna sfera, jest odpychająca dla wyobraźni, bo nie pozostawia miejsca na jej przeniknięcie". Generalne unikanie perfekcji, regularności i doskonałego wykończenia, nie pozwala na zasugerowanie, że możliwy jest dalszy rozwój. „Podstawą japońskiego pojęcia piękna jest nie skończona doskonałość, lecz nietrwałość manifestująca się fazami wzrostu i fazami zanikania, z których każda ma charakter niedopełnienia. Warunkiem piękna jest nie jego uwiecznienie, a raczej zasugerowanie jego kruchości i przemijania" ^{[ 35 ]}.

[ 30 ] D. Keene dokańcza ten fragment stwierdzeniem: "(...) Początki, sugerujące to, co ma nadejść i końce, sugerujące to, co było, pozwalają wyobraźni rozwinąć się, wykraczając poza namacalne fakty aż po kres zdolności czytelnika wiersza, widza przedstawienia No lub znawcy monochromatycznego malarstwa. Początki i końce mają też specjalne znaczenie dla rozwoju samej formy: malarstwo prymitywne albo sztuka współczesna są zdolne poruszyć współczesnych ludzi bardziej niż dzieła Rafaela czy Andrei del Sarto, malarza doskonałego. W ten sposób dziwny zbieg okoliczności ponownie przybliża tradycyjne japońskie upodobanie do gustów współczesnego Zachodu" (D. Keene, Estetyka japońska, op. cit. s. 54-55).

[ 31 ] D. Keene, Estetyka japońska, op. cit. s. 53. Widzimy więc, że w kwestii używania znaczeń kolorów Japończycy doszli do wysublimowanej perfekcji, gdyż nie ważna jest wielobarwność lecz wielość interpretacji jednej barwy i jej odcieni za pomocą siły sugestii wyobraźni [uwaga moja — R. K.].

[ 32 ] Nie mam odwagi nazwać powyższą pracę pełnym opisem estetycznym tych wszystkich pojęć, jakie wytworzyła kultura literacka Japonii. Nadal jest zbyt dużo niedopowiedzeń i to nie ze względu na słabość tłumaczeń związanych z niemożliwością znalezienia odpowiedników w słowniku estetycznym Europy, lecz z prozaicznych przyczyn jakie są m.in. zbyt ubogie źródła na tenże temat [przypis mój - R. K.].

[ 33 ] Paradoksalnie jednak dzisiejsza europejska sztuka, jak i po części literatura, która wciąż eksperymentuje nad swym najczęściej abstrakcyjnym, nieregularnym czy jednolitym obrazem, przybliża nas do japońskich ideałów estetycznych. Jednakże ekspresja ukazania niepewności, nietrwałości czy niedoskonałości w europejskim wydaniu stwarza obraz swego rozwoju na podobieństwo ślepej ryby szamoczącej się w sieci, Japonia w tym wyrazie doszła do perfekcji, głównie ze względu na swe wielowiekowe doświadczenie. A więc chodzi tu o aspekt ewolucyjny. Bo gdy z jednej strony europejska estetyka formułowała swe pojęcia raz radykalnie, próbując się odłączyć od gniazda, w którym urodziła się, jak i wychowała, raz innowacyjnie, tak w Japonii, obok współczesnych trendów, nadal jest zachowany ciąg tradycyjnych wyrazów estetycznych. I jeśli współcześni esteci nie wiedzą jak można zająć się dzisiejszą wyeksploatowaną i zbyt zintelektualizowaną sztuką kultury europejsko-amerykańskiej, czemu nie mieliby zainteresować się bogactwem znaczeń sztuki egzotycznych krajów, jeszcze nie ruszonych biegiem czasu? Na pewno te nowe doświadczenia przyniosą świeże i nieoczekiwane efekty, strach tylko aby nie przyniosły kolejnych rewolucyjnych zwrotów i nie wyeksploatowały znaczeń tak, na razie egzotycznych dla nas ideałów estetycznych [przypis mój — R. K.].

[ 34 ] J.W. Goethe, Tłumaczenia (Ubersetzungen), Bd. 7, s. 235-239; (tłum.: Ryszard Wojnakowski), [w:] Przypisy i rozprawy dla lepszego zrozumienia Dywanu Zachodu i Wschodu (Noten und Abhandlungen zu besserem Verstandnis des West-ostlichen Divans), 1818; cyt. za: Tadeusz Namowicz, J. W. Goethe. Wybór pism estetycznych, Warszawa 1981.