4. Zasady opracowywania ankiety

Ankieta zawierała dwadzieścia pytań, (kwestionariusz ankiety — patrz załącznik). Pierwsze dziesięć pytań dotyczyło danych o lokalizacji sądu, zajmowanego przez sędziego stanowiska w hierarchii wymiaru sprawiedliwości, czasokresu jego pracy.

Następne dziesięć pytań części merytorycznej ankiety miało charakter opisowy i otwarty. Rodziło to konieczność wprowadzenia dodatkowych kryteriów na etapie analizy nadesłanych wypowiedzi. Starano się o wprowadzenie jak największej ilości kryteriów i jak najbardziej zróżnicowanych. Każde dodatkowe kryterium opracowania odpowiedzi stawało się bowiem wyrazem nowego spojrzenia i stwarzało możliwość kolejnych zróżnicowań.

Sposób ułożenia ankiety, w której pytania merytoryczne były otwarte umożliwiały ankietowanym swobodne wypowiedzenie się. W każdej ankiecie część odpowiedzi opracowywał prof. B. Wróblewski, a część z nich było opracowane przez jego współpracownika W. Świdę. Każdy z opracowujących materiały ankiety stosował własne kryteria i zwracał uwagę na inne problemy. B. Wróblewski w opracowywaniu ankiety skupił się na zgodności sędziowskich wypowiedzi z uznawanymi przez siebie bądź przez inne autorytety prawnicze dezyderatami polityki kryminalnej. W. Świda skupił się głównie na zgodności rozumowania sędziów z konstrukcjami przyjętymi przez polski kodeks karny, zwłaszcza przez jego nowatorską część ogólną. W związku z tym w opracowywanych przez siebie partiach ankiety stosował mniejszą ilość kryteriów i dotyczyły one w większym stopniu socjologii prawa karnego niż polityki kryminalnej. Tam, gdzie było to możliwe, próbował podsumować wypowiedzi sędziów jakimś uogólniającym wnioskiem. W tych podsumowaniach W. Świda ujawnił większy zakres obserwacji socjologicznych niż autor Penologii.

Do wypowiedzi zakwalifikowanych jako poprawne przez opracowujących ankietę, była zastosowana różna skala ocen. B. Wróblewski stosował skalę sześciostopniową: trzy stopnie zawierały ocenę pozytywną (odpowiedź poprawna, dobra i bardzo dobra) a trzy ocenę negatywna (odpowiedź słaba, zła i bardzo zła - skandaliczna). W. Świda stosował dwustopniową skalę ocen (Odpowiedź poprawna i odpowiedź zupełnie dobra).

Poniżej zostanie przedstawiony sposób oceny przez B. Wróblewskiego odpowiedzi na dwa pierwsze merytoryczne pytania omawianej ankiety.

Na pytanie jedenaste ankiety: „jaki cel (zadanie) głównie ma na względzie Pan Sędzia, wymierzając karę? Czy chodzi o zastraszenie innych kandydatów do przestępstwa, czy o zastraszenie skazanego — prewencja ogólna czy szczególna — czy o jego poprawę, czy o jego izolację od społeczeństwa, czy o wymierzenie mu sprawiedliwej odpłaty, czy wreszcie ma Pan Sędzia na względzie cele (zadania) tutaj nie wymienione?" otrzymano kilkaset wypowiedzi różnej objętości od kilkunastu słów do kilku stron pisma. B. Wróblewski segregował nadesłane wypowiedzi według dwóch sposobów podziału kryteriów. Pierwszy sposób podziału odniósł do pytania o to, czy sędzia wartościował któryś z podanych celów kary i wyróżniał go jako szczególnie istotny poprzez użycie sformułowań takich jak: „szczególnie ważne jest", „istotne znaczenie mają", „w pierwszej kolejności biorę pod uwagę…" itp., czy też w swej wypowiedzi traktuje opisywane przez siebie cele „na równi" ^{[ 6 ]}. W ten sposób pierwszy podział przebiegał ze względu na wypowiedzi wskazujące na ważność celu lub celów oraz na takie wypowiedzi, które operowały podawaniem celów bez ich wartościowania. Drugi sposób podziału brał pod uwagę kolejność i kierunek represji karnej ze względu na to, czy wymierzała swe ostrze w pierwszej kolejności przeciw przestępstwu, czy też przeciw przestępcy. Mamy więc cztery elementy dystynkcji jednostkowej wypowiedzi skonstruowanych ze względu na przyjęty cel postępowania sędziego.

Zdaniem B. Wróblewskiego według skali sześciostopniowej na ocenę bardzo dobrą zasługują jedynie wypowiedzi, które przy ocenie celu wymierzonej kary brały pod uwagę zarówno aspekt przedmiotowy — przestępczy czyn jak i podmiotowy — osobę przestępcy. Także na ocenę bardzo dobrą zasługiwały te wypowiedzi, w których ze względu na indywidualizację kary, aspekt podmiotowy może mieć w określonych okolicznościach swoje priorytetowe znaczenie ale okoliczności te powinny być wyjaśnione w wypowiedzi sędziego. Jeżeli jednak sędzia pomimo rzetelnej odpowiedzi nie zwrócił uwagi na indywidualizację kary, wypowiedzi te były ocenione tylko jako dobre. Natomiast jeżeli wypowiedź zawierała bądź tylko kryterium przedmiotowe, lub tylko kryterium podmiotowe bez szczegółowych wyjaśnień dotyczących okoliczności, odpowiedzi te były oceniane najniżej.

Następne merytoryczne pytanie ankiety dotyczyło celów kary przy szczególnych rodzajach przestępstw: „Jaki specjalny cel (zadanie) ma na względzie Pan Sędzia wymierzając karę: a) za przestępstwa polityczne? b) za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu? c) za przestępstwa przeciwko mieniu? d) za nierząd? e) za zniewagi?".

Dla przestępstw politycznych, według B. Wróblewskiego, prawidłowymi wypowiedziami bardzo dobrymi tzw. odpowiedziami „pierwszego stopnia" są te, w których sędziowie mówiąc o celach kary używali sformułowań wskazujących na odstraszenie lub prewencję ogólną; tylko dobre są wypowiedzi, w której znalazły się sformułowania mówiące o odstraszeniu lub prewencja szczegółowej; dostateczne, a więc najsłabsze okazały się wypowiedzi, w których pojawiało się uzasadnienie celu kary, wskazujące wyłącznie na izolację. B. Wróblewskiemu chodziło o to, by przy przestępstwach politycznych brany był pod uwagę aspekt kryminalny samego czynu, a w dużo dalszej kolejności inne cele, np. takie jak ochrona porządku i bezpieczeństwo.

W zakresie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu odpowiedzi prawidłowe pierwszego stopnia, zdaniem B. Wróblewskiego, powinny zawierać następujący zestaw celów: odstraszenie, prewencja ogólna, prewencja szczególna, poprawa, izolacja, ale także te, w których prewencji ogólnej nie wymieniono. Brak któregoś z pozostałych kryteriów obniżał wartość odpowiedzi. Zdaniem B. Wróblewskiego przy przestępstwach przeciwko życiu i zdrowiu najważniejszy jest aspekt „odwetowy", inne zaś mogą mieć istotne znaczenie tylko ze względu na okoliczności popełnienia czynu.

Przestępstwa przeciwko mieniu winny być oceniane głównie z punktu widzenia kryterium podmiotowego tj. indywidualnego oddziaływania na sprawcę. Popełniane są najczęściej albo z pobudek niskich, chęci nieuczciwego pomnożenia majątku, albo z nędzy. Jak więc widać z powyższych omówień kryteria analizy są w swych założeniach ścisłe, chociaż dla odpowiadających sędziów i znawców zagadnień karnych niekiedy mogły wydawać się dyskusyjne. Zastosowanie w opracowywaniu niektórych pytań ankiety przez B. Wróblewskiego i W. Świdę, nawet sześciostopniowej skali ocen (3 stopnie pozytywne i 3 stopnie negatywne) nie ułatwiło szeregowania materiału badawczego.

5. Intelekt i przygotowanie sędziów karnych w ocenie ankiety

Opracowanie ankiety pozwoliło autorom sformułować pewne wnioski ogólne dotyczące poziomu wiedzy i przygotowania zawodowego sędziów. Sędziowie są specyficznie przygotowaną grupą zawodową. Na ich edukację składają się wyższe studia prawnicze, odbyta aplikacja i zdany egzamin sędziowski. Ten system kształcenia zakłada uzyskanie wysokiej kultury umysłowej, sprawności intelektualnej oraz opanowanie niezbędnej wiedzy np. umiejętności posługiwania się językiem prawniczym. Zdaniem B. Wróblewskiego odpowiedzi sędziów na teoretyczne pytania stawiane w ankiecie dostarczyły materiałów na temat wiedzy sędziów i techniki jej stosowania w praktyce sędziowskiej. Niestety w świetle materiałów zebranych w kwestionariuszach ankiety, ów poziom przedstawiał się niezadawalająco. Jak to wynika z opracowania ankiety w zestawieniu podsumowującym, odsetek prawidłowych odpowiedzi oscylował koło 20%. W referacie podsumowującym wyniki ankiety pt. Sprawność i prawnicza kultura umysłowa sędziów karnych ^{[ 7 ]} B. Wróblewski przedstawił szereg miarodajnych ocen popartych cytatami, które świadczyły o istotnych brakach intelektualnych osób orzekających w sprawach karnych.

Zdaniem B. Wróblewskiego szeregu wypowiedziom sędziów należałoby odmówić charakteru odpowiedzi rzeczowej. Przede wszystkim chodziło o wypowiedzi, które w całości bądź w części przechodziły obok zawartości pytania. Ilustrację mogą stanowić tu odpowiedzi na pytanie o wpływ autorytetów oraz opinii innych kolegów sędziów na wymierzaną przez siebie karę (pyt. 15 B i 15 C). Do „nierzeczowych" zaliczał B. Wróblewski również odpowiedzi dezawuujące cel postawionego pytania np. przy odpowiedzi na pytanie o kierowanie się opiniami wybitnych autorytetów naukowych przy wymierzaniu kary — odpowiedź: „Nauka jest zbyt oderwana od praktyki, a praktyka zbyt konserwatywna w stosunku do nauki".

Omawiana grupa sędziów — respondentów ankiety — wyrażała wiarę w skuteczność długotrwałej kary pozbawienia wolności. Choć w indywidualnych przypadkach orzekana przez nich kara oscylowała wokół ustawowego minimum, to w głoszonych poglądach sędziowie byli za utrzymaniem surowych kar i za podniesieniem górnej granicy sankcji przewidzianej przez kodeks w poszczególnych przypadkach. Obserwujemy więc znany paradoks opisywany później także w innych państwach, iż bezpośrednio po wprowadzeniu nowej ustawy karnej, orzekane są kary niskie. Natomiast w deklarowanych opiniach sędziowie opowiadali się za surowością kar i represyjnym wymiarem sprawiedliwości. Sędziowie w ocenie B. Wróblewskiego nie umieli korzystać z wielu nowoczesnych rozwiązań wprowadzonych przez kodeks karny 1932 roku, takich jak nadzwyczajne złagodzenie kary czy zawieszenie wykonania kary. Tę ostatnią instytucję wielu sędziów sądzących na terenach wiejskich uważało wręcz za szkodliwą. Znamiennym pozostaje, że sędziowie częściej byli za utrzymaniem kary śmierci, chociaż zdawali sobie sprawę z jej nieodwracalnego charakteru. Mieli poza tym niskie mniemanie o panującym wówczas systemie penitencjarnym. Niewielka była wśród nich znajomość koncepcji kryminologicznych i założeń pedagogiki resocjalizacyjnej.

Opis polskiego wymiaru sprawiedliwości twórcy ankiety przedstawili w sposób wysoce niezadawalający. Stwierdzali żenujący poziom ogólnej kultury umysłowej sędziów. Uzasadniali to faktem nieuświadomienia sobie przez większość sędziów konieczności operowania językiem prawniczym. Problemy z nieprecyzyjnością języka były ogromne. Niektórym wypowiedziom sędziów autorzy ankiety zarzucali mieszanie problemów, brak zwięzłości i wieloznaczność. Wieloznaczność udzielanych odpowiedzi burzyła porządek opracowywanego materiału. Na przykład omawiając ideowe pobudki przestępcy, orzekający łączyli często pozytywny wizerunek podsądnego z jego lekkomyślnością, brakiem przewidywania przezeń stopnia napiętnowania go przez wymiar sprawiedliwości (np. przestępcy polityczni w młodym wieku). Ponadto sędziowie uważali za pobudki ideowe zarówno impulsy skłaniające do czynów pozytywnych, motywy polityczne, zachowanie typowane jako czynny żal, jak też i działania w obronie koniecznej. Poważną komplikacją były zdaniem B. Wróblewskiego obowiązujące w II Rzeczypospolitej wytyczne wymiaru sprawiedliwości nakazujące podwyższać do górnej granicy ustawowej karę wymierzoną działaczom zdelegalizowanych podmiotów politycznych (głównie komunistom).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Hegemoni i ich prawo w czasach polskiego komunizmu Kryminalna Karolina

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice