Powstanie ugody sandomierskiej zrzeszającej tylko luteranów, ewangelików reformowanych i braci Czeskich a zamkniętej na nowopowstające kościoły dodatkowo komplikowało sytuacje. Starsze wyznania protestanckie odżegnywały się od radykalnej teologii i haseł społecznych anabaptystów i antytrynitarzy. Choć akt Konfederacji Warszawskiej często tłumaczono, tak jakby obowiązywał wszystkie wyznania, formalnie znalazło to swój wyraz dopiero kilkadziesiąt lat później na sejmie koronacyjnym 1632 r.

b) Sytuacja w Rzeczpospolitej pod koniec XVI i w pierwszych dekadach XVII stulecia

Reformacja, choć zyskała w Polsce licznych sympatyków wśród szlachty, nie wypracowała sobie jednak odrębnego programu polityczno-społecznego. Zasadnicze swe postulaty zawarła w ideologii ruchu egzekucyjnego; nie powstało natomiast stronnictwo polityczne, oparte wyłącznie na zasadzie przynależności wyznaniowej, jak to widzimy na przykładzie obozu hugenockiego we Francji czy luterańskiego w Niemczech. Brak zaś poważniejszego zagrożenia swobód religijnych sprawił, że i to zagadnienie nie mogło stanowić podstawy do działania odrębnego stronnictwa polskich różnowierców. Wielu z nich opowiedziało się początkowo po stronie Zygmunta III Wazy. Zrażeni jego tolerancją dla pogromów wyznaniowych i niechęcią okazywaną im przez króla, w większości przenieśli się do obozu „zamoyszczyków".

U schyłku XVI w. pojęcie „polityków" zaczęto w Rzeczpospolitej łączyć z konkretnym ugrupowaniem politycznym, mianowicie z obozem Jana Zamoyskiego. Kanclerz potępiał tumulty wyznaniowe oraz głosił, że jest zwolennikiem przestrzegania aktu Konfederacji Warszawskiej, co powodowało, że jezuici zarzucali mu oziębłość religijną, a jego stronników zaliczali niemal do ateistów. Oskarżenia powyższe należy oczywiście uznać za bezpodstawne, ponieważ „politycy" rekrutowali się na ogół z wierzących i praktykujących katolików. W nielicznych przypadkach postawa ich mogła wynikać z pewnego indyferentyzmu w kwestiach religii. Jan Zamoyski głosił potrzebę utrzymania dobrych stosunków z Turcją, a unikania zbliżenia z Habsburgami, krytykował promowanie katolików w obsadzaniu wakansów i nadań, wypowiadał się za zachowaniem pokoju wyznaniowego w kraju i „obwarowaniem" Konfederacji Warszawskiej poprzez uchwalenie przepisów wykonawczych. Ta ostatnia kwestia sprawiła, że obok gorących katolików, takich jak Mikołaj Zebrzydowski czy późniejszy biskup krakowski — Piotr Tylicki, wśród stronników Zamoyskiego znalazło się wielu różnowierców, np. jednym z przywódców skrzydła opozycji anty-królewskiej był kalwin Stanisław Stadnicki.

Zawziętość, z jaką część katolików zwalczało to ugrupowanie, nie wynikała z obawy przed ateizmem czy libertynizmem, lecz z przekonania, że „politycy" są zdecydowanymi i niebezpiecznymi przeciwnikami koncepcji państwa na usługach kontrreformacji. Jednocześnie społeczny program obozu kontrreformacji wywoływał liczne obawy szlachty bowiem kościół dość często starał się wykorzystać istniejące antagonizmy socjalne dla walki z innymi wyznaniami. Tradycyjna metoda walki obozu katolickiego polegała na podburzaniu pospólstwa i plebsu przeciwko innowiercom wśród patrycjatu. Szlachta protestancka ponadto skarżyła się na jezuitów, że zakon ten buntuje przeciwko niej katolickich poddanych.

Wobec pro-habsburskiej polityki Zygmunta III ortodoksja katolicka skupiła się wokół monarchy. Ugrupowanie przeciwne zdecydowało się podjąć radykalne działania, których efektem był rokosz Zebrzydowskiego.

Bracia Polscy wobec rokoszu Zebrzydowskiego pozostali całkowicie neutralni z wyjątkiem przedstawiciela ziemi opatowskiej Jakuba Siemieńskiego ^{[ 8 ]}. Młoda grupa religijna Zbór Chrystian Braci Polskich, pytanie, które sobie stawiali dotyczyło sposobów ich dalszego rozwoju: ekspansja czy konsolidacja? Zbory ariańskie istniały nie tylko w Pińczowie, Rakowie i stołecznym Krakowie, ale zaczęły powstawać też w innych miastach. Już w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XVI wieku na plan pierwszy wysuwa się zbór w Lublinie. Wcześniej Lublin był silnym ośrodkiem anabaptystów ^{[ 9 ]}. Seniorem zgromadzenia ariańskiego został znany szlachcic Jan Niemojowski, a ministrem Marcin Czechowic. Zapleczem gospodarczym zboru lubelskiego był majątek St. Orzechowskiego w pobliskiej wsi Piaski, w której dożywał swych dni, prowadząc działalność kaznodziejską Marcin Krowicki. Przewodniczyli oni wszystkim Braciom Polskim w Rzeczpospolitej. Na trzydzieści osiem synodów jakie odbyły się w Polsce i na Litwie w latach 1583-1610 piętnaście odbyło się właśnie w Lublinie. Aktywność Fausta Socyna, który na drodze dyplomacji i perswazji domagał się zaprzestania radykalnej propagandy antypaństwowej i antyfeudalnej odniosła pewien skutek. W roku 1588 M. Czechowic zrzekł się tytułu ministra pozwalając szlachcie ariańskiej na posiadanie majątków i nieuchylanie się od obowiązku służenia ojczyźnie z bronią w ręku ^{[ 10 ]}. Podobny spór miedzy radykałami a umiarkowanymi wyznawcami socynianizmu musiała rozstrzygać delegacja ministrów z Rakowa w gdańskiej gminie wyznaniowej w roku 1611, której przewodził znany ariański radykał Jan Ostrorod.

Tymczasem inne kościoły protestanckie obawiając się wystąpienia różnic i sporów doktrynalnych ograniczały w tym czasie działalność publikacyjną. Ta aktywność propagandowa Braci Polskich zwróciła uwagę Stefana Batorego, który 19.5.1581 wydał mandat przeciw trydeistom dla starosty gostyńskiego A. Górki, a 12.3.1583 skierował do mieszczan Lublina zakaz wstępowania do zboru antytrynitarzy oraz budowania domów, które mogłyby służyć za miejsce nabożeństw ariańskich. W 1584 r. zamknięto na kilka miesięcy drukarnię Rodeckiego a jej właściciela uwięziono z powodu druku antytrynitarnej książki Chrystiana Frankena. Interwencja różnowierczej szlachty i wstawiennictwo znanego magnata Jana Zamoyskiego wstrzymała wówczas ten proces i sprawę wycofano. Te ograniczenia spowodowały, że główna działalność Braci Polskich zaczęła ponownie przenosić się do Rakowa.

W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVI stulecia nasilają się tumulty przeciw różnowiercom. W 1582 roku po pożarze miasteczka, który ludność uznała za karę bożą, zakończył jawną działalność zbór w Śmiglu. Zbór ten następnie wznowił działalność przybierając formę niemal konspiracyjną, o czym świadczy zachowana kronika ^{[ 11 ]}. Liczne tumulty zwłaszcza podjudzanych przez kaznodziejów jezuickich z udziałem żaków Akademii Krakowskiej uniemożliwiło arianom jakąkolwiek działalność w stołecznym Krakowie. Tumulty w tym mieście dotknęły kalwinów w roku 1567, zaś Braci Polskich w następnym. Całkowite zburzenie budynku zboru oraz przegnanie kupców francuskich, którzy stanęli w jego obronie miało miejsce w roku 1591. Drukarni Rodeckiego pomimo ciężkich warunków ekonomicznych i zewnętrznych udało się przetrwać w Krakowie do końca stulecia ^{[ 12 ]}. Aktywność zboru lubelskiego wstrzymał na kilka lat tumult ludności, który miał miejsce w roku 1627 ^{[ 13 ]}. Tumulty objęły swym zasięgiem bez wyjątku wszystkie niekatolickie grupy wyznaniowe:

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wspólnota Braci Polskich Bracia polscy w XVI-XVII w.

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice