Przepisy blankietowe w prawie karnym skarbowym

Blankietowość przepisów jest jednym z głównych aspektów specyfikujących przepisy karnoskarbowe od innych przepisów karnych. Co więcej, jest to jeden z głównych problemów tej gałęzi prawa karnego.

Rozumienie przepisów blankietowych w prawie nie jest jednolite i występują duże różnice u poszczególnych autorów. Często odróżnia się przepisy blankietowe od odsyłających za pomocą kryterium obowiązywania w czasie — blankietowe to mają być te przepisy, które odsyłają do przepisów, które dopiero będą obowiązywały, podczas gdy odsyłające — odsyłać mają do obowiązujących. ^{[ 1 ]} Dość charakterystyczne jest także odróżnianie blankietowych od odsyłających tym, że te pierwsze odwoływać się mają do przepisów wydanych przez inną władzę (wykonawczą) ^{[ 2 ]}. W. Świda odróżniał blankietowe jako te, które odsyłają do innego aktu prawnego (w odróżnieniu do dyspozycji zależnych, które to odwołują się do innej dyspozycji). ^{[ 3 ]} A. Marek wyróżnia dyspozycje zależne, tj. te, których opis dopełniają inne przepisy karne, od blankietowych, tj. tych, które nie mają w ogóle opisu czynu. ^{[ 4 ]} Według I. Andrejewa odsyłające tym się odróżniają od blankietowych, że odwołują się do innego konkretnego przepisu lub ustawy, podczas gdy blankietowe „powołują się tylko na nieokreślone ustawy, rozporządzenia lub inne akty normatywne, na podstawie których należy ustalić, na czym polega dany czyn zabroniony" ^{[ 5 ]}. K. Buchała proponował odróżniać przepisy blankietowe tym, że odsyłają do innych przepisów o niekarnym charakterze (podczas, gdy odsyłające to te, które odsyłają do innych przepisów karnych) ^{[ 6 ]}.

Kryterium nieokreśloności odesłania z jednej strony służy odróżnieniu przepisów odsyłających od blankietowych, z drugiej zaś może służyć odróżnieniu przepisów blankietowych od przepisów zawierających klauzule generalne. Klauzule generalne ^{[ 7 ]} odsyłają pozasystemowo (np. do norm zwyczajowych, reguł wynikających z doświadczenia), poza tym wobec swej nieokreśloności stanowią „nakaz oceniania" ^{[ 8 ]}.

Bardziej problematyczne jest odróżnienie przepisów blankietowych od przepisów zawierających znamiona normatywne (posługujące się pojęciami normatywnymi, pojęciami, których znaczenie jest ustalane za pomocą innej ustawy czy innych przepisów). Odróżnienie znamion normatywnych od blankietowych ma znaczenie przede wszystkim w związku z problematyką błędu. Pozwala to także ustalić, czy znamiona danego typu są kompletne, czy też wymagają uzupełnienia w związku z blankietowością. Czy „przedmiot i podstawa opodatkowania" to są pojęcia normatywne, których znaczenie jest ustalane w oparciu o przepisy podatkowe, czy może są to odesłania blankietowe do ustaw podatkowych? Czy „należna opłata skarbowa od czynności cywilnoprawnej" jest złożonym pojęciem normatywnym, czy też odesłaniem blankietowym? A może znamiona normatywne są szczególną postacią blankietowości?

Pomimo iż podkreśla się, że nie zawsze można jednoznacznie odróżnić przepis blankietowy od kompletnego przepisu zawierającego znamiona normatywne, najwłaściwsze wydaje się przyjęcie, iż odesłanie blankietowe ma uzupełniać lub konkretyzować jakiś sposób zachowania podmiotu (uzupełnia typizację). Jeden przepis oczywiście może łączyć zarówno znamiona normatywne, jak i odesłania blankietowe, np. w art. 54 znamionami normatywnymi będą „przedmiot i podstawa opodatkowania", natomiast „nie składa deklaracji" — będzie to odesłanie blankietowe. W istocie jednak w Kodeksie karnym skarbowym (KKS) podział na znamiona normatywne i odesłania blankietowe będzie miał niewielką wartość metodologiczną. Pomimo iż w przepisach KKS jest wiele pojęć (firma, płatnik, znak opłaty skarbowej, obrót publiczny, znak urzędowy, faktura, rachunek itd.), które mogłyby być traktowane jako pojęcia normatywne, to jednak przepisy te na ogół obejmują takie obowiązki działania i zaniechania, których pełna treść może być ustalona wyłącznie przy pomocy przepisów prawa finansowego.

Próbując ustalić pojęcie przepisów blankietowych bierzemy pod uwagę nie tylko wypadkową poglądów czy własne preferencje, ale także użyteczność tego pojęcia w odniesieniu do przepisów prawa karnego skarbowego dla którego problem blankietowości przepisów jest jednym z najbardziej charakterystycznych. Mając to na względzie powiemy najpierw, że przepisy blankietowe to te, które są „niewypełnione" (in blanco) typizacyjnie. Są jedną z postaci przepisów odsyłających (odesłania blankietowe). To przepisy, które przewidują sankcje za: a) zachowania z ogólnie wymienionymi przepisami prawa lub b) ramowo zarysowanymi zachowaniami, których konkretyzacja następuje za pomocą innych, niekarnych przepisów materialnych. To ramowe i ogólne określenie zachowań penalizowanych może być zrealizowane za pomocą pojęć normatywnych. Dla przybliżenia pojęcia przepisu blankietowego istotne znaczenie ma zróżnicowanie na przepis i normę prawną. W przypadku przepisu blankietowego względy techniczno-prawne uzasadniają, iż przepis ten nie kreuje kompletnej normy prawnej. Przepis blankietowy tworzy normę prawnokarną po zaczerpnięciu opisu czynu z „normy wypełniającej" (Dębski, 111).

Ten sposób typizacji można by także określić swoiście dynamicznym. Typy czynów zabronionych określone za pomocą przepisów blankietowych mają ogólnie tylko stałą konstrukcję, lecz zmienną treść. Jest to tym bardziej oczywiste, iż przepisy wypełniające znamiona odesłań blankietowych nie są zbyt stabilne i zmieniają się dość często (można powiedzieć, że za często). Należy jednak odnotować, iż KKS w stosunku do poprzedniej ustawy karnej skarbowej poczynił istotne postępy, jak choćby w zakresie rezygnacji z uproszczonych typów i przepisów blankietowych, które odsyłały do ogólnie określonego „naruszenia przepisów podatkowych", co miało „domykać" zakres penalizacji w naruszeniach prawa finansowego.

W kontekście zasad gwarancyjnych przepisy blankietowe w prawie karnym przedstawiają się szczególnie problematycznie zwłaszcza w świetle zasad techniki prawodawczej ^{[ 9 ]}, które zawierają uregulowania dotyczące także prawa karnego. § 75 z.t.p. głosi, iż „w przepisie karnym znamiona czynu zabronionego określa się w sposób wyczerpujący, bez odsyłania do nakazów albo zakazów zawartych w pozostałych przepisach tej samej ustawy lub w przepisach innych ustaw, w tym ustaw określanych jako 'kodeks', albo w postanowieniach umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą wyrażoną w ustawie". Z kolei ust. 2 tego przepisu stanowi, iż odesłanie takie stosować można jedynie wówczas, gdy "bezprawność czynu polega na naruszeniu nakazów albo zakazów wyraźnie sformułowanych w innych przepisach tej samej ustawy albo postanowieniach umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą wyrażoną w ustawie". W komentarzach podkreśla się, iż zwroty typu „kto wbrew obowiązkowi…", „kto bez zezwolenia…" czy „kto wbrew przepisom" będące klasycznymi sformułowaniami norm blankietowych (także w KKS), nie spełniają wymogów zawartych w § 75 z.t.p. ^{[ 10 ]} Nieprecyzyjne lub ogólnikowe normy blankietowe „nie spełniają warunku określoności czynu zabronionego", ponieważ „typ czynu nawet po odwołaniu się do wskazanych przepisów nie jest jednoznacznie określony". Stąd też, postuluje się, że "należy je maksymalnie ograniczyć jako kolidujące z zasadą nullum crimen sine lege certa, w konsekwencji nie spełniające warunków gwarancyjnych" ^{[ 11 ]}.

Typologia przepisów blankietowych

[ 1 ] S. Kaźmierczyk, [w:] S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wstęp do prawoznawstwa, Wrocław 1999, s. 56. Podobnie: J. Nowacki, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1998, s. 43, przy czym autor ten wskazuje tylko, że cechą charakterystyczną przepisów odsyłających jest współobowiązywanie, podczas gdy w blankietowych brak jest związku czasowego obowiązywania między tym do których odsyła, co wszelako nie oznacza, iż blankietowy nie może odsyłać do współobowiązujących przepisów. Jedyną zaletą tego kryterium dyferencjacji wydaje się jednak być największa wierność etymologii pojęcia „blankietu" czy "in blanco", jako czemuś, co ma być wypełnione.

[ 2 ] W. Wolter, [w:] K. Buchała, W. Wolter, Wykład prawa karnego na podstawie kodeksu karnego z 1969 r., cz. I, z. 1, Kraków, s. 25-26. B. Koch, Z problematyki przepisów blankietowych w prawie karnym, „Acta Universitatis Nicolai Copernici", 1978, Prawo XVI, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 89, s. 67-68. Podejście to jest aktualnie nie do zaakceptowania w związku z wymogiem ustawowej określoności czynu. Niektórzy wprowadzali rozróżnienie na przepisy blankietowe właściwe (lub sensu stricto) oraz niewłaściwe (sensu largo). Te pierwsze, jako właściwe, odsyłać mają do aktów niższej rangi. W prawie karnym aktualnie i ten podział wydaje się być wątpliwy.

[ 3 ] W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 73. Podejście to wydaje się mało przydatne w związku z tym, że wprowadza mało przekonywające metodologicznie rozróżnienie między przepisami o nieopisanych znamionach np. z kodeksu karnego skarbowego, a innych przepisów karnych pozakodeksowych, które często są pomieszczone wraz z przepisami niekarnymi w ustawach regulujących daną dziedzinę życia społecznego.

[ 4 ] A. Marek, [w:] Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki pod red. A. Marka, Warszawa 1986, s. 19. Nie jest to przekonywające kryterium, słuszniejsze wydaje się wyodrębnienie różnych metod blankietowania (czysty blankiet, blankiet częściowy), zob. Z. Ćwiąkalski, Znamiona normatywne w kodeksie karnym, [w:] Problemy odpowiedzialności karnej. Księga Pamiątkowa ku czci Prof. K. Buchały, Kraków 1994.

[ 5 ] I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s. 76. Podobnie: W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 350.

[ 6 ] Buchała, Prawo karne materialne, s. 104. Wydaje się to być bardzo płodnym metodologicznie kryterium, jednak będzie to kryterium właściwe dla pojęcia przepisów blankietowych w prawie karnym.

[ 7 ] Przykład klauzul generalnych: moralność publiczna, słuszność, zasady współżycia społecznego, należyta staranność, oszczędne wykorzystanie, dobre obyczaje, niskie pobudki, szczególnie ciężkie przypadki, przypadki mniejszej wagi, naruszenie wymaganej w obrocie ostrożności.

[ 8 ] Dębski, op.cit., s. 127. Zob. też: J. Nowacki, Problem blankietowości przepisów zawierających klauzule generalne, [w:] G. Skąpska i in. (red.), Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, Kraków 1992, s. 127-142.

[ 9 ] Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.6.2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz. U. Nr 100, poz. 908, dalej jako z.t.p.).

[ 11 ] K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 52; por. też: A. Marek, Prawo karne, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 63; B. Kunicka-Michalska, [w:] G. Rejman (red.), Kodeks karny — część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s. 62.