Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych

Rangę doktryny religijnej w życiu publicznym oraz oficjalny status związków wyznaniowych potwierdza ich konstytucjonalizacja, a także wysokie miejsce przepisów wyznaniowych w systematyce konstytucji państw konfesyjnych. Ustrojodawca nie łączy bowiem przepisów w przypadkową całość, ale poprzez logiczne uszeregowanie norm wyraża swoją koncepcję państwa, ukształtowaną pod wpływem pewnych koncepcji światopoglądowych oraz założeń politycznych, które popiera i uznaje. Zatem systematyka konstytucji stanowi jedną z ważniejszych przesłanek interpretacyjnych, w ramach wykładni systemowej i ma duże znaczenie w procesie stosowania ustawy zasadniczej ^{[ 49 ]}. W systemie powiązania relacje między państwem a związkami wyznaniowymi normowane są z reguły wśród zasad podstawowych (naczelnych) ^{[ 50 ]}, w pierwszych jednostkach systematyzacyjnych (rozdziałach, działach, tytułach, częściach itp.), częstokroć wręcz w pierwszych jednostkach redakcyjnych (artykułach, paragrafach, sekcjach) ^{[ 51 ]}, określających charakter państwowości, w tym pozycję jednostki. Wpływają one również na ustalenie wszystkich bardziej szczegółowych przepisów konstytucji, a czasem normy w nich zawarte mogą być stosowane dla ustalenia zachowań pewnych podmiotów jako podstawa wyłączna ^{[ 52 ]}. W niektórych współczesnych ustawach zasadniczych państw wyznaniowych status wyznania oficjalnego jest określony w jednostce systematyzacyjnej poświęconej prawom i wolnościom człowieka i obywatela, czemu nierzadko towarzyszą próby pogodzenia aprecjacji jednej konfesji z wolnością sumienia i wyznania lub zasadą równości związków wyznaniowych ^{[ 53 ]}. Wyjątkowo ustrojodawca sprawom wyznaniowym poświęca, jak w konstytucji Islandii z 1944 r. (Rozdział VI), Danii z 1953 r. (Część VII), czy Sri Lanki z 2000 r. (Rozdział II), specjalną jednostkę systematyzacyjną.

Wobec dużego stopnia ogólności przepisów konstytucyjnych szczegółowe aspekty powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi określają umowy międzynarodowe, ustawy oraz akty rangi podustawowej. Współcześnie trudno jest wskazać charakterystyczną dla systemu powiązania formę prawną regulacji położenia związków wyznaniowych. Jak zauważa Michał Pietrzak, jednostronna forma regulowania położenia prawnego związków wyznaniowych dominuje w państwach, gdzie religią panującą jest protestantyzm lub prawosławie ^{[ 54 ]}, co nie wyklucza porozumiewania się państwa z ich reprezentacjami prawnymi w sprawie szczegółowych rozwiązań instytucjonalnoprawnych ^{[ 55 ]}. Natomiast forma dwustronna, układów, porozumień, konkordatów itp. występuje przy określeniu pozycji prawnej Kościoła Katolickiego w państwach najczęściej o przewadze ludności wyznania katolickiego. Reasumując, należy podkreślić, że bynajmniej nie forma aktów prawnych regulujących stanowisko wyznań w państwie, lecz treść regulacji normatywnej przesądza o istnieniu systemu powiązania.

Państwo, doceniając rolę związków konfesyjnych w życiu publicznym, za pośrednictwem prawa stanowionego w systemie powiązania może ingerować w sprawy religijne naruszając autonomię wyznań, niezależność ich własnego porządku prawnego. Charakterystyczne, że wspomniana ingerencja dotyczy zwłaszcza konfesji oficjalnej (państwowej), której zostaje powierzone wykonywanie pewnych funkcji publicznych. Następstwem konfesjonalizacji państwa staje się etatyzacja kościoła. Wskazywał na to min. Akt o Formie Rządu Finlandii 1919 r., przewidując regulację organizacji i administrowania Kościołem Ewangelicko-Augsburski kodeksem Kościoła. Natomiast inne związki wyznaniowe samodzielnie określają swe prawo wewnętrzne. Podobnie ustrojodawca szwedzki do zakresu regulacji ustawowej zaliczył kwestie: przynależności do Kościoła Szwedzkiego, jego struktury organizacyjnej czy własności kościelnej, ograniczając prawodawczą samodzielność Zgromadzenie Ogólnego Kościoła Szwedzkiego głównie do spraw doktrynalnych i duszpasterskich. ^{[ 56 ]} W warunkach systemu powiązania w państwie demokratycznym prawodawstwo kościoła oficjalnego może być nawet determinowane przez nie należących doń członków parlamentu ^{[ 57 ]}.

Jednym ze skutków publicznoprawnego uznania związków wyznaniowych jest ograniczenie ich samorządności w następstwie przyznania organom państwowym uprawnień kierowniczych lub nadzorczych, dotyczących zwłaszcza obsady stanowisk kościelnych. Wyrazem tego było w państwach katolickich m.in. zagwarantowanie prawa patronatu, jak to miało miejsce w konstytucji Argentyny z 1853 r., Peru z 1933 r. czy Wenezueli z 1953 r. lub wpływu władz na obsadę godności biskupich. Z badań wynika, że Sobór Watykański II przyczynił się wydatnie do osłabienia związków „ołtarza z tronem" w tych krajach. ^{[ 58 ]} W krajach protestanckich o nominacjach na urzędy w Kościołach państwowych decydują w praktyce rządy tych państw.

Podsumowując przytoczone fakty, ustalenia i rozważania trzeba stwierdzić, konstytucje współczesnych państw wyznaniowych podkreślają różne aspekty powiązania związków konfesyjnych z państwem, jednak kompleksowe i względnie szczegółowe unormowanie obecności religii na forum publicznym zawierają jedynie ustawy zasadnicze niektórych państw islamskich. W najnowszych konstytucjach obserwujemy osłabienie supremacji wyznania oficjalnego w następstwie zagwarantowania w nich wolności sumienia i wyznania oraz, co rzadsze, deklaracji równości innych wyznań. Rodzi to pytanie o realną możliwość wykonywania przez jednostkę uprawnień wynikających z wolności sumienia i wyznania przy braku ich podstawowej gwarancji — rozdziału państwa i związków wyznaniowych. Analizując realia wyznaniowych krajów europejskich, zwłaszcza zaś Anglii, Norwegii, Danii, nie można à priori wykluczyć pozytywnej odpowiedzi. Wówczas jednak ciężar obrony praw człowieka w sprawach religijnych zostaje przesunięty z gwarancji formalnych (konstytucyjnych) na mające dynamiczny charakter gwarancje materialne, do których zaliczyć można m.in. związaną ze wzrostem poziomu życia laicyzację społeczeństwa, rozwój idei praw człowieka, pluralizm kulturowy obywateli, czy swobodę komunikacji. Również niektórzy przedstawiciele doktryny prawa wyznaniowego uważają za możliwe pogodzenie wolności religijnej z jakąś formą interwencjonizmu państwowego, polegającą głównie na aktywnym wspieraniu niektórych ugrupowań religijnych. ^{[ 59 ]} Pośrednio legitymizacji systemu powiązania w warunkach ustroju demokratycznego i zagwarantowania wolności religijnej przez Europejską Konwencję Praw Człowieka dokonała Unia Europejska w Deklaracji nr 11 do Układu Amsterdamskiego z 1997 r. ^{[ 60 ]}

W świetle konstytucji państw współczesnych system powiązania należy do mniejszości, byłoby jednak uproszczeniem twierdzenie o jego naturalnym, niejako automatycznym, zaniku. W wyznaniowych państwach europejskich u schyłku XX i na początku XXI stulecia jesteśmy świadkami tendencji zgoła przeciwstawnych. Następca tronu brytyjskiego, nawiązując do tradycyjnego tytułu monarchy obrońcy wiary, w 1994 r. oświadczył: Osobiście widziałbym to raczej jako obrońcę wiary, nie tej wiary, ponieważ to ostatnie [obrońca tej wiary — przyp. P.B.] oznacza po prostu jedną szczególną interpretację wiary, co czasem sprawia pewne problemy. [...] Więc wolałbym raczej, żeby tytuł ten zobowiązywał do obrony samej wiary, która jest tak często zagrożona w naszych czasach. ^{[ 61 ]} Symptomy rozdziału dostrzegalne są wyraźnie w Szwecji, której obywatele od 1996 r. przestali być z chwilą urodzenia zaliczani do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, zaś z początkiem 2000 r. dokonało się oddzielenie Kościoła luterańskiego i państwa. Jednocześnie jednak przedstawiony w roku 2000 przez Dom Książęcy projekt nowelizacji Konstytucji Księstwa Lichtenstein nie przewiduje utraty przez Kościół rzymskokatolicki statusu kościoła państwowego. Nie zagrożona jest również pozycja religii oficjalnej w Norwegii, skoro w Deklaracji Zasad Norweskiej Partii Pracy z 1981 r. czytamy: [...] Znacząca większość społeczeństwa norweskiego przynależy do Kościoła Narodowego. Tak długo, jak długo funkcjonować będzie instytucja Kościoła Państwowego, państwo ma obowiązek zabezpieczenia jego funkcjonowania. Chrześcijaństwo jest istotną częścią naszej kultury. Dorastająca młodzież powinna otrzymać wiedzę na jego temat w szkołach. ^{[ 62 ]}W Szwajcarii w 1980 r. wyraźnie odrzucono inicjatywę społeczną zmierzającą do urzeczywistnienia całkowitego rozdziału kościoła od państwa.

[ 51 ] Por. np. art. 3 Konstytucji Grecji z 1975 r., §§ 2 i 4 Konstytucji Norwegii, § 4 Konstytucji Danii z 1953 r., sekcja 2 konstytucji Malty z1964 r. , art. 9 konstytucji Monako z 1962 r., art. 2 konstytucji Algierii z 1996 r., art.2 konstytucji Egiptu z 1971, art. 1 konstytucji Tunezji z 1959 r.

[ 52 ] P. Sarnecki, Systematyka konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997, s. 24-25

[ 53 ] Por. np. art.43 konstytucji Kambodży z 1993 r., art.11 konstytucji Andory z 1993., art. 37 konstytucji Lichtensteinu z 1921 r.

[ 55 ] Za wyjątkowe, z racji krajowego charakteru kościołów protestanckich należy uznać zawarte 31 lipca 1925 r. porozumienie między Republiką Litewską a Kościołem ewangelickim unii staro-pruskiej, w imieniu którego działał jego organ naczelny (Oberkirchenrat) w Berlinie, dotyczące spraw gmin ewangelickich rejonu Kłajpedy. Szerzej układ ten omawia L. Halban w monografii pt. Zanik supremacji państwa nad kościołem w Niemczech, „Pamiętnik Historyczno-Prawny", 1933, t. XII, z. 1, s. 55.

[ 56 ] Zob. pkt. 9 — 13 przepisów przejściowych do Aktu o Formie Rządu ogłoszonego w 1974 r. (ustawa nr 152). Wymienione postanowienia zostały zastąpione regulacją ustawową na mocy ustawy nr 1700 z 1998 r.

[ 60 ] Szczegółowej wykładni „klauzuli kościelnej" traktatu amsterdamskiego dokonuje H. Juros w pracy pt. Klauzula o Kościołach w Układzie Maastricht II, [w:] Europa i Kościół, red. H. Juros, Warszawa 1997, s. 121 — 135. Deklaracja stanowi, że Unia Europejska uznaje i nie kwestionuje statusu prawnego, z którego korzystają, na podstawie prawa krajowego, Kościoły i stowarzyszenia wyznaniowe w państwach członkowskich. Ponadto Unia Europejska na równi z kościołami i stowarzyszeniami wyznaniowymi traktuje status prawny organizacji filozoficznych i niewyznaniowych.