Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych

Powiązanie państwa ze związkami konfesyjnymi stanowiło historycznie pierwotną formę relacji między instytucjami politycznymi i religijnymi, a pokusie związków z państwem nie oparła się żadna religia światowa. Współczesny system powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi jest rezultatem długiej ewolucji wzajemnych stosunków, której punktem wyjścia było ścisłe zespolenie obu organizacji. W trakcie tej ewolucji zmieniało się przede wszystkim państwo, jego struktura organizacyjna, zakres i sposoby działania a w konsekwencji treść i formy jego stosunków ze związkami wyznaniowymi ^{[ 1 ]}. Obecnie, zwłaszcza w państwach europejskich, model powiązania w aspekcie ustrojowo-prawnym zdaje się wykazywać tendencję zanikającą ^{[ 2 ]}, dominuje natomiast w państwach o przewadze wyznawców islamu ^{[ 3 ]}. U podstaw omawianego systemu leży pragnienie wykorzystania doktryny lub struktur związków wyznaniowych do realizacji funkcji i osiągnięcia celów o charakterze pozareligijnym ^{[ 4 ]}.

W systemie powiązania sfera religijna oraz polityczna tracą samoistność i odrębność. Rzeczywistość polityczna jest interpretowana przez pryzmat prawd wiary. Szczególnie wyraźnie podkreślają to konstytucje takich państw islamskich jak Iran (1979), czy Sudan (1998), upatrujące w Bogu zwierzchnika (suwerena) państwa, ^{[ 5 ]} oraz konstytucja Irlandii z 1 lipca 1937 r., która uznając Najświętszą Trójcę za źródło wszelkiej władzy, stwierdza, że do Niej musi odnosić się wszelka działalność człowieka oraz państwa. ^{[ 6 ]} Również suweren Księstwa Lichtenstein podkreśla w preambule Konstytucji z 5 października 1921 r. Boże pochodzenie swej władzy ^{[ 7 ]}. Podobnie Konstytucja Polityczna Kolumbii z 5 sierpnia 1886 r. rozpoczynała się słowami: W imię Boga — najwyższego źródła władzy, także konstytucja Cesarstwa Etiopii (1955) zawierała we wstępie odwołanie do Boga jako źródła władzy cesarskiej. Sakralizacja przestrzeni publicznej jest dostrzegalna w ustawach zasadniczych niektórych państw Ameryki Łacińskiej — Panamy (1972), Hondurasu (1982), Argentyny (1853) oraz Ekwadoru (1998), których preambuły zawierają wezwanie protekcji Boga. Na utratę samodzielności ustrojodawcy w sferze politycznej, wyrażającą się w poszukiwaniu autorytatywnej podstawy lub gwarancji stanowionych norm w wymiarze transcendentalnym, wskazują ewidentnie konstytucje: Iranu oraz Indonezji z 1945 r., która głosi, że Państwo opiera się na wierze w Jedynego i Najwyższego Boga, a pośrednio takżeliczne ustawy zasadnicze innych państw islamskich m.in. Kuwejtu (1962), Tunezji (1959), Somalii (1960), Pakistanu (1973), Iranu (1979/1989), Malediwów (1986), czy Afganistanu (1987) — stanowione W imię Allaha, natomiast konstytucja marokańska z 1996 r. jako dewizę Królestwa przyjmuje hasło: Bóg, Ojczyzna, Król ^{[ 8 ]}. Wśród współczesnych europejskich ustaw zasadniczych, poza irlandzką, W imię Trójcy Świętej, Jedynej i Niepodzielnej uchwalona została w 1975 r. Konstytucja Grecji. Natomiast we wstępach konstytucji niektórych stanów amerykańskich (Arkansas z 1874 r., Missisipi z 1890 r., czy Południowej Karoliny z 1895 r.) sformułowane zostały akty wdzięczności Bogu Wszechmogącemu.

W systemie powiązania państwa i związków wyznaniowych przekonania światopoglądowe stają się częstokroć istotnym elementem etosu politycznego i warunkują zakres uczestnictwa w życiu publicznym. Zjawisko to odzwierciedlają np. konstytucje stanów Missisipi i Karoliny Południowej, gdzie osoby przeczące istnieniu Istoty Najwyższej pozbawione zostały prawa zajmowania urzędów w tych stanach. Analogiczne konsekwencje sformułowano w konstytucjach Arkansas oraz Tennessee (z 1870 r.) w stosunku do osób kwestionujących istnienie Boga. Ustawa zasadnicza Maryland z 1867 r. za warunek objęcia płatnego urzędu lub funkcji publicznej w tym stanie uznała oświadczenie stwierdzające wiarę w Boga .

Szczególnym przejawem wspomnianej cechy systemu powiązania jest uznanie wyznania za istotne kryterium obsady urzędów państwowych, przede wszystkim głowy państwa. W konstytucjach ograniczenia w tym zakresie wprowadzane są przez wyraźne sformułowanie wymogu przynależności kandydata do danej konfesji lub rotę przysięgi, odwołującą się do określonej koncepcji absolutu, której złożenie stanowi warunek sine qua non do objęcia danej godności. Przejawem i potwierdzeniem pierwszego rodzaju ograniczeń jest, zawarty w konstytucjach: Norwegii z 1814 r. i Danii z 1953 r., a także w Akcie o Sukcesji Królestwa Szwecji z 1810 r., wymóg przynależności monarchy do wyznania panującego (oficjalnego), ewangelicko - augsburskiego ^{[ 9 ]}. Zgodnie z Act of Settlement z 1701 prawa do korony brytyjskiej pozbawieni zostali katolicy, zaś tajlandzka ustawa zasadnicza z 1997 r. wprost stanowi — Król jest Buddystą i Obrońcą religii. Odpowiednio Konstytucja Narodu Argentyny z 1853 r. zastrzegała urząd prezydenta i wiceprezydenta wyłącznie dla osób należących do Apostolskiego Kościoła rzymskokatolickiego ^{[ 10 ]}. Z kolei ustawy zasadnicze w państwach islamskich m.in. Algierii (1996), Jordanii (1952, nowel. w 1984 r.), Tunezji, Syrii (1973), Iranu, Mauretanii (1991), pośrednio także Maroka (1996) ^{[ 11 ]}, stanowisko głowy państwa zastrzegają nierzadko w kategoryczny sposób jedynie dla muzułmanów. Przy tym niektóre z tych państw formułują zaostrzone kryteria szczegółowe — konstytucje: Omanu (1996), jordańska oraz kuwejcka jako warunek objęcia tronu przewidują pochodzenie od rodziców muzułmańskich, a Stała Konstytucja Jemeńskiej Republiki Arabskiej z 1970 r. wymagała od członków Rady Republikańskiej, uosabiającej prezydenturę w państwie, m.in. dobrej orientacji w zasadach Shari’ah oraz przestrzegania rytuałów islamskich. Ustrojodawca Malediwów już od kandydata na urząd prezydenta republiki wymaga, aby był on muzułmaninem sunnitą. W Libanie pakt narodowy z 1943 r. przewidział, że stanowisko prezydenta będzie piastował chrześcijanin — maronita, premiera, zaś muzułmanin — sunnita, a przewodniczącym parlamentu będzie muzułmanin — szyita ^{[ 12 ]}

Nie ulega wątpliwości, że obligatoryjna i wyznaniowa przysięga piastunów najwyższych stanowisk państwowych, będąc jednoznaczną deklaracją światopoglądową, także w praktyce z góry przesądza o ich przynależności konfesyjnej. Chrześcijańskie wyznanie prezydenta Grecji gwarantuje przysięga w imię Trójcy Świętej Jedynej i Niepodzielnej ^{[ 13 ]}. Zawarte w konstytucyjnych rotach przysięgi prezydenta Iranu, Pakistanu, czy członków Rady Republikańskiej Jemeńskiej Republiki Arabskiej odwołanie do Koranu, względnie, jak w Konstytucji afgańskiej z 1987 r., zobowiązanie do obrony zasad świętej religii islamu, bezpośrednio determinowało muzułmańskie wyznanie kandydatów. Natomiast konstytucje innych państw islamskich przewidują obligatoryjnie w przysięgach szefów państw, członków rządów, czy parlamentarzystów ogólne odwołanie do Boga ^{[ 14 ]}, gwarantując tym samym co najmniej ich teistyczny światopogląd.

Następstwem stosowania w systemie powiązania państwa ze związkami konfesyjnymi kryteriów religijnych w sferze politycznej jest cenzus wyznaniowy w zakresie prawa wyborczego do organów przedstawicielskich. Może to wyrażać się w pozbawieniu praw wyborczych osób nie należących do wyznania panującego (co współcześnie jest raczej niespotykane) albo prowadzić do limitowania liczby przedstawicieli poszczególnych wyznań w parlamencie. Ustrojodawca irański upoważnił tamtejszych Zaratusztrian i Żydów do posiadania w Muzułmańskim Zgromadzeniu Konsultatywnym (Madżles-e-Szoura-je Eslami) po jednym reprezentancie. Chrześcijanie chaldejscy i asyryjscy mogą wyznaczyć wspólnie jednego przedstawiciela, z kolei chrześcijanie ormiańscy na południu i północy mają prawo do wyboru po jednym delegacie ^{[ 15 ]}. Podobnie Konstytucja Pakistanu z 1973 r. przewiduje wyraźne limitowanie mandatów w Zgromadzeniu Narodowym i parlamentach prowincjonalnych, piastowanych przez muzułmanów oraz przez osoby przynależne do różnorodnych wspólnot niemuzułmańskich. Statut Tybetański Na Wygnaniu z 1991 r. do grona członków Zgromadzenia Tybetańskiego [legislatury — przyp. P.B.] zaliczył w szczególności po dwóch przedstawicieli wybranych przez każdą ze szkół (wyznań) buddyzmu tybetańskiego: Nyingma, Kagyud, Sekya, Geluk i Yungdrung Bon. Konstytucja Libanu głosi, że w tamtejszym Senacie winni zasiadać przedstawiciele wszystkich wspólnot religijnych, zaś wybory do Izby Deputowanych mają opierać się na zasadzie równej reprezentacji między chrześcijanami a muzułmanami. Kwalifikacje wyznaniowe stanowią zatem o legitymacji do uczestnictwa w działalności politycznej. Następstwem tego stało się m.in. uznanie elit religijnych jako takich za nieodzowny element składowy establishmentu politycznego, czego wyrazem jest wchodzenie przedstawicieli wyższego kleru ex oficio w skład organów państwowych ^{[ 16 ]}. Potwierdzeniem tego jest fakt uczestnictwa w Rady Regencyjnej Cesarstwa Etiopii na mocy Konstytucji z 1955 r. Arcybiskupa Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego, zaś w brytyjskiej Izbie Lordów zasiada dwudziestu sześciu lordów duchownych — biskupów Kościoła anglikańskiego. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem tunezyjskiej ustawy zasadniczej do komisji przyjmującej kandydatury w wyborach prezydenckich wchodził z urzędu Mufti Tunezji, natomiast ustrojodawca afgański w 1987 r. włączył w skład organu przedstawicielskiego — Loya Jirgah, m.in. wybitnych działaczy duchownych (religijnych) mianowanych przez prezydenta. Omówioną absorpcję można oczywiście interpretować w kontekście szczupłości elit politycznych krajów trzeciego świata w pierwszym okresie ich niepodległości.

[ 2 ] W świetle norm konstytucyjnych w Europie system powiązania występuje w Grecji, Danii, Islandii, Finlandii, Norwegii, na Malcie, w Księstwie Lichtenstein, w Księstwie Monaco, w Andorze, w Irlandii, w Państwie Watykańskim oraz w Wielkiej Brytanii. W Szwecji od początku 2000 r. nastąpiło odchodzenie od systemu powiązania na rzecz systemu rozdziału, także w Wielkiej Brytanii krytykowane są jako anachroniczne niektóre elementy państwa wyznaniowego, (por. Kościół w świecie, „Tygodnik Powszechny", 2000, nr 52 — 53, s. 2). Za odosobnione należy zatem uznać stanowisko L. Garlickiego, kwestionującego w ogóle istnienie w Europie państw wyznaniowych (L. Garlicki, Wolność sumienia i wyznania — status wspólnot religijnych, „Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego", 1999, nr specjalny, s. 32).

[ 3 ] Spośród państw zamieszkałych przez większość (bezwzględną) muzułmańską jedynie bodaj Turcja, Senegal, Azerbejdżan, Gujana, Mali, Tadżykistan, Turkmenistan, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gwinea i Czad definiują się w swych konstytucjach jako państwa laickie (świeckie).

[ 5 ] Ustrojodawca saudyjski (1992) pośrednio wskazuje na Bożą legitymację władzy państwowej głosząc, że Rząd Arabii Saudyjskiej wywodzi swoją władzę ze Świętego Koranu i Tradycji Proroka.

[ 7 ] Jest charakterystyczne, że projekt rewizji konstytucji przedstawiony przez Dom Książęcy 2 lutego 2000 r. nie przewiduje zmiany brzmienia preambuły, ani pozbawienia Kościoła Rzymskokatolickiego statusu kościoła państwowego oraz protekcji państwa.

[ 9 ] Konstytucja Norwegii w brzmieniu ustalonym 19 czerwca 1992 r. (§ 12) stanowi, iż więcej niż połowa członków Rady Państwa powinna wyznawać oficjalną religię państwa.

[ 12 ] Pakt narodowy został konstytucjonalizowany w art. 24 Konstytucji Libanu z 23 maja 1926 r. w brzmieniu współczesnym; obecnie jednak w wyniku emigracji ludności chrześcijańskiej oraz przyrostu muzułmańskiej ludności palestyńskiej przesłanki materialne nie sprzyjają jego respektowaniu.

[ 13 ] Por. jako przykłady historyczne np. art. 54 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. oraz art. 21 konstytucji Etiopii z 4 listopada 1955 r., w brzmieniu pierwotnym

[ 14 ] Obligatoryjne odwołania do Boga zawarte były w rotach przysięgi głowy państwa w szeregu ustawach zasadniczych, zwłaszcza krajów katolickich, por. art. 12 ust. 8 konstytucji Irlandii, art. 50 konstytucji Paragwaju z 1940 r., art. 141 konstytucji Panamy z 1946 r., art. 78 konstytucji Haiti z 1950 r., art.194 konstytucji Kostaryki z 1949 r., art. 50 konstytucji Libanu

[ 16 ] System powiązania nie wyklucza jednak pozbawienia osób duchownych praw zajmowania określonych stanowisk państwowych, por. art. 65 konstytucji Argentyny z 1853 r., art. 87 konstytucji Boliwii z 1947 r., art. 43 konstytucji Panamy z 1946 r., art.137 konstytucji Peru z 1933 r., art. III konstytucji Maryland z 1867 r.