Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych

Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych [3]

W systemie powiązania państwo przyjmuje obowiązek propagowania określonej doktryny religijnej. Ewidentnie potwierdza to konstytucja Malediwów (1996), w myśl której Prezydent Republiki ma najwyższą władzę szerzenia religii islamskiej na Malediwach. Oznaką omawianego zjawiska był także, wprowadzony przez ustrojodawcę argentyńskiego w 1853 r., konstytucyjny wymóg współdziałania Kongresu w nawracaniu tamtejszych Indian na katolicyzm. Zgodnie z art. 14 Konstytucji Lichtensteinu troska o ochronę w szczególności interesów religijnych i moralnych narodu to jedno z naczelnych zadań państwa. Wspomniane zaangażowanie jest wręcz wpisane w istotę szeregu państw islamskich. Irańska ustawa zasadnicza stwierdza wprost, że celem państwa jest kształtowanie ludzi na wzór boski [...], by przygotować podłoże do pojawienia się i rozkwitu talentów ludzkich świadczących o wielkości Boga ^{[ 29 ]}. Zgodnie z „konstytucją" saudyjską z 1992 r. określeni członkowie rządu ponoszą solidarną odpowiedzialność przed królem za wprowadzanie islamskiej Shari’ah, z kolei irańskie radio i telewizja, kierując się założeniami rewolucji islamskiej, mają konstytucyjny obowiązek służenia propagowaniu kultury muzułmańskiej oraz ochrony przed wpływami antymuzułmańskimi. Również siły zbrojne Republiki Islamskiej, określane przez ustrojodawcę wprost jako Armia ideologii, mają za zadanie nie tylko obronę i bezpieczeństwo granic lecz także propagowanie doktryny dżihadu, walkę na drodze Boga, walkę dla rozprzestrzenienia suwerenności prawa boskiego w świecie. ^{[ 30 ]}

Szczególnym wyrazem zaangażowania państwa w propagowanie doktryny religijnej jest organizowanie przez nie nauki religii w szkolnictwie publicznym (państwowym). Podkreśla to ustrojodawca grecki, który uznając za cel kształcenia m.in. edukację moralną Greków oraz rozwój ich świadomości religijnej, określa je jako podstawową misję państwa. Podobnie, według art. 15 konstytucji Lichtensteinu, kształcenie religijno-etyczne stanowi część ogólnego procesu wychowania i oświaty. W związku z tym zadaniem szkół publicznych jest wychowywanie młodych ludzi zgodnie z zasadami chrześcijańskimi. Konstytucja maltańska z 1964 r. bezpośrednio nakłada obowiązek zapewnienia przez szkoły państwowe nauczania Rzymskiej Katolickiej Apostolskiej Wiary. Odpowiednio ustawodawca saudyjski za główny cel edukacji uznał wpajanie wiary islamskiej młodemu pokoleniu. Także Statut Tybetański Na Wygnaniu stanowi, że polityka edukacyjna administracji Tybetańskiej winna starać się o szerzenie nie-sekciarskiej i zdrowej tradycji doktryn buddyjskich oraz popierać i promować instytucje w szczególności religijne i klasztorne. Szerzej zadania państwa w omawianej sferze określa konstytucja Sudanu z 1998 r., nakładając na nie obowiązek ukierunkowywania społeczeństwa w ramach systemu edukacji w stronę wartości religijnych, pobożności oraz dobrych uczynków. Nauka religii jest w związku z tym w systemie powiązania przedmiotem obowiązkowym, nie uczestniczenie w niej wymaga wyraźnej deklaracji rodziców, że nie życzą sobie udziału ich dzieci w nauce religii. ^{[ 31 ]} Za wyjątkowy należy współcześnie uznać przymus nauki religii oficjalnej wobec różnowierców. We współczesnych europejskich systemach powiązania obowiązkowe nauczanie religii, mające charakter konfesyjny, występuje na Malcie, w Grecji, Finlandii, Danii, Norwegii, w Księstwie Lichtensteinu, we francuskiej Alzacji i Lotaryngii oraz w Irlandii, gdzie cały system edukacji ma charakter wyznaniowy a Kościół Katolicki wykazuje znaczący wpływ na jego kształt. ^{[ 32 ]} Natomiast w Szwecji oraz w Wielkiej Brytanii edukacja religijna jest obligatoryjna, lecz ma charakter ponadkonfesyjny. ^{[ 33 ]} W państwach o przewadze wyznawców islamu obowiązkowy charakter ma nauczanie religii muzułmańskiej. W szczególności, konstytucja Egiptu z 1971 r. uznała edukację religijną za zasadniczy przedmiot edukacji ogólnej, zaś ustrojodawca somalijski w 1960 r. uznał nauczanie religii mahometańskiej za obowiązkowe w państwowych i zrównanych z nimi szkołach podstawowych i średnich dla uczniów wyznania muzułmańskiego. Nauczanie Koranu stało się dla muzułmanów w rządowych szkołach podstawowych i średnich przedmiotem podstawowym. Podobnie w Izraelu nauka Biblii jest przedmiotem nauczania w szkołach publicznych. Edukacja religijna zatem nierzadko pełni funkcje pozakonfesyjne, m.in. służy kształtowaniu etosu obywatelskiego, tożsamości kulturalnej społeczeństwa, niwelowaniu konfliktów etnicznych lub ekonomicznych czy, jak w krajach arabskich, zachowaniu tożsamości narodowej.

W systemie powiązania dochodzi nadto, przy zachowaniu organizacyjnej odrębności aparatu państwowego i religijnego, do przejęcia przez organy związków wyznaniowych funkcji publicznych, które realizują w charakterze organów państwowych, głównie w zakresie spraw małżeńskich i rodzinnych. W Izraelu sądy wyznaniowe, działając pod nadzorem sądów państwowych, rozstrzygają sprawy sporne z zakresu prawa małżeńskiego, podobna sytuacja ma miejsce w Libanie, gdzie przewodniczących trybunałów wyznaniowych mianuje państwo. W Księstwie Lichtenstein do roku 1974 r. proboszczowie prowadzili państwowe rejestry stanu cywilnego oraz udzielali ślubów kościelnych jako państwowej formy zawierania związków małżeńskich. Na Malcie jedynie katolickie śluby kościelne wywołują skutki cywilne. Na mocy Marriage Act od 1995 r. trybunały kościelne orzekają w sposób prawnie skuteczny o utrzymaniu w mocy lub stwierdzeniu nieważności małżeństw, pod warunkiem zarejestrowania ich orzeczeń przez Sąd Apelacyjny. Trybunały akceptują także prośby o stwierdzenie nieważności małżeństwa katolików, co stanowi warunek jego rozwiązania przez sąd państwowy. Tego rodzaju uprawnienia zostały przyznane jedynie Kościołowi Katolickiemu. Pośrednio funkcję urzędników stanu cywilnego wyznacza duchownym rzymskokatolickim konstytucja Andory uznając cywilne skutki małżeństw kanonicznych.

W systemie powiązania prawo państwowe jest z reguły co najmniej inspirowane przez normy konfesyjne, które determinują treść konkretnych przepisów prawnych lub kształtują ich aksjologiczną podstawę. Zjawisko te występuje bardzo często w państwach islamskich. Konstytucja somalijska z 1960 r. bezpośrednio stwierdziła, że doktryna islamu jest podstawowym źródłem ustaw państwa. Podobnie konstytucja Egiptu z 1971 r. uznaje prawodawstwo islamskie za podstawowe źródło ustawodawstwa. Bardzo podobne sformułowania znalazły się także w konstytucjach: Kuwejtu z 1962 r., Kataru z 1990 r. Jemenu z 1991 r., Bahrajnu z 2002 r., Syrii z 1973 r., czy Omanu z roku 1996. Według współczesnego art. 4 konstytucji irańskiej: Wszystkie prawa cywilne, karne, finansowe, ekonomiczne, administracyjne, kulturalne, militarne, polityczne oraz inne przepisy prawne powinny być wzorowane na nakazach islamu. ^{[ 34 ]}

W krajach, w których chrześcijaństwo jest religią oficjalną, formalne zdeterminowanie prawodawstwa przez doktrynę konfesyjną raczej nie występuje. Jako wyjątkowy należy ocenić historyczny przypadek hiszpańskiej ustawy, określającej zasady ruchu frankistowskiego, uznającej doktrynę Kościoła Katolickiego za inspirację ustawodawstwa państwowego. ^{[ 35 ]} W ustawach zasadniczych szeregu wyznaniowych państw katolickich dostrzegalny jest natomiast wpływ katolickiej nauki moralnej i społecznej, która, choć nie dostarcza wzorców instytucji polityczno-ustrojowych, to determinuje aksjologię konstytucyjną, odzwierciedloną w katalogu praw i wolności obywatelskich, ewentualnie w konstytucyjnych zasadach polityki społeczno-gospodarczej państwa. Ustrojodawca irlandzki uznaje prawo do życia nienarodzonych w związku z równym prawem matki do życia oraz gwarantuje jego respektowanie przez prawo. Podobnie konstytucja Andory uznaje prawo do życia i chroni je całkowicie w różnych jego fazach. Przedmiotem szczególnej troski jest rodzina traktowana jako podstawa społeczeństwa, czy wręcz jak w Irlandii jako instytucja moralna. W związku z tym państwo zapewnia jej pomoc i opiekę, tworząc szczegółowe gwarancje konstytucyjne. Ustrojodawca Andory uznaje prawo każdej osoby do pracy, do jej rozwoju przez pracę oraz do dochodu gwarantującego człowiekowi i jego rodzinie życie odpowiadające ludzkiej godności. Państwo irlandzkie natomiast ma konstytucyjny obowiązek zapewnienia matkom, aby warunki ekonomiczne nie zmuszały ich do pracy kolidującej z obowiązkami domowymi. Za podstawę rodziny zostaje we wspomnianych krajach katolickich uznane małżeństwo, które państwo otacza szczególną troską, utrudniając jego rozwiązanie, czy wręcz wykluczając rozwody. ^{[ 36 ]}

Troska o rodzinę, wynikająca z motywacji religijnych, jest dostrzegalna także w konstytucjach państw islamskich. Rodzina jest postrzegana jako miejsce kształtowania postaw tradycjonalistycznych. Została ona uznana — podkreślił to m.in. ustrojodawca Bahrajnu (1973, 2002), egipski, kuwejcki oraz jemeński — za podstawę społeczeństwa; opiera się na religii, moralności i patriotyzmie. Rodzina jest głównym źródłem rozwoju i ewolucji ludzkości ^{[ 37 ]}. W związku z tym państwo roztacza nad nią opiekę. Teokratyczna doktryna islamu dostarcza nie tylko wzorców życia społecznego, lecz także polityczno — ustrojowych. Na szczególną uwagę zasługuje koncepcja konsultacji tzw. szury, do której odwołują się wszelkie znaczące siły polityczne krajów islamskich. Beduińska tradycja konsultacji została sakralizowana przezKoran, którego sura III, 159 stwierdza: [...] zasięgaj ich rady w każdej sprawie, zaś sura XLII, 38 mówi, że nagroda jest przewidziana także: [...] dla tych, których sprawy są przedmiotem wzajemnej narady. Współczesne konstytucje w państwach bliskowschodnich, nawiązując do nakazu konsultacji zamiast parlamentów albo równolegle z nimi, przewidują, jak egipska, omańska (1996), czy saudyjska, rady konsultacyjne (szura), albo organy doradcze, skupiające notabli w formie zgromadzenia (madżlis), które często zwane są madżlis as- szura. ^{[ 38 ]}

[ 30 ] Tamże, s. 262. Podobnie ustrojodawca saudyjski jako pierwszoplanowe zadania armii wskazał obronę religii muzułmańskiej i jej dwóch świętych miejsc — Mekki i Medyny.

[ 31 ] Por. K. Warchałowski, Nauczenie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach współczesnych, Warszawa 1998 , s. 39.

[ 32 ] D. Dziewulak, Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997, 84 — 87.

[ 33 ] Zob. B. Milerski, Religia a szkoła. Status edukacji religijnej w szkole w ujęciu ewangelickim, Warszawa 1998, s. 27 — 46.

[ 36 ] Np. w Księstwie Lichtenstein ustawa o małżeństwie z 13 grudnia 1973 r., pozostając pod wpływem doktryny katolickiej, definiuje małżeństwo jako całkowitą i niepodzielną wspólnotę życiową dwojga ludzi odmiennej płci i wyraźnie stoi na gruncie zasady nierozwiązywalności małżeństwa, określając rozwód jako wyjątek.

[ 37 ] Preambuła Konstytucji Republiki Iranu z 1979 r. (M. Stolarczyk, op. cit., s. 62)

[ 38 ] Zob. A. Mrozek-Dumanowska, Islam a demokracja, [w:] Islam a demokracja, red. A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1999, 19 — 20.