Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych

Współczesny normatywny model powiązania państwa i związków wyznaniowych [4]

Z kolei wpływ idei pacyfistycznych o konotacji buddyjskiej dostrzegalny jest w konstytucjach krajów, w których buddyzm jest religią dominującą. W szczególności ustrojodawca kambodżański w 1993 r. postawił sobie za cel odnowienie Kambodży jako Wyspy Pokoju o wielopartyjnym, liberalno-demokratycznym ustroju, natomiast według Statutu Tybetańskiego Na Wygnaniu proponowany przez ustrojodawcę ustrój demokratyczny ma chronić dawne tradycje życia duchowego i świeckiego, unikalne dla Tybetańczyków, opartego na zasadach pokoju i niestosowania przemocy. Przytoczony wyżej materiał faktograficzny pozwala zatem stwierdzić w podsumowaniu rozważanych kwestii, że w systemie powiązania prawo państwowe nie jest neutralne światopoglądowo, w warstwie aksjologicznej lub normatywnej determinuje je bowiem doktryna religijna.

Co więcej, analiza źródeł dostarcza przesłanek do stwierdzenia, że w systemie powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi państwowy porządek prawny może nawet tracić swoją samoistność i odrębność, w różnym zakresie zostaje doń inkorporowane prawo wewnętrzne związków konfesyjnych ^{[ 39 ]}. Przypadek skrajny stanowi jedność obu systemów normatywnych. Aczkolwiek tego rodzaju jedność występuje współcześnie jedynie w nielicznych państwach muzułmańskich. Supremacja norm stricte religijnych ma miejsce w Arabii Saudyjskiej, Iranie, Pakistanie, Sudanie, ^{[ 40 ]} a w przeszłości także w Libii, gdzie Deklaracja o Ustanowieniu Władzy Ludu z 1977 r. uznała Koran za konstytucję Libijskiej Dżamahirijji Ludowo-Socjalistycznej. Podobnie ustrojodawca saudyjski jako konstytucję tego państwa deklaruje Księgę Boga i Sunnę Jego Proroka. ^{[ 41 ]} Wspomniane wyżej święta księga i tradycja proroka winny zatem stanowić źródło orzeczeń prawnych (fatw). Sądy zaś są zobowiązane stosować przy rozpatrywaniu spraw normy prawa muzułmańskiego (Shari’ah), w zgodności ze wskazówkami zawartymi w Koranie oraz w Sunnie, a także z niepozostającymi z nimi w sprzeczności zarządzeniami monarchy. Recepcja norm prawa religijnego może mieć także charakter częściowy. Zgodnie z konstytucją królestwa Jordanii trybunały wyznaniowe na podstawie Shari’ah orzekają w m.in. sprawach dotyczących statusu osobistego muzułmanów, podobnie w myśl konstytucji irańskiej z 1979 r. prawo muzułmańskie określa powierzanie matkom opieki nad dzieckiem. Samoistność państwowego porządku prawnego narusza także subsydiarne stosowanie prawa wewnętrznego związków wyznaniowych, dopuścił w szczególności w 1987 r. ustrojodawca afgański, przewidując w razie braku właściwych przepisów prawa stanowionego, wydanie orzeczenia przez sąd na podstawie Shari’ah.

W państwach cywilizacji tzw. Zachodu tradycja odrębności prawa państwowego i kanonicznego sięga XI i XII w. W państwach katolickich zatem monizm normatywny nie występuje, jednak normy prawa kanonicznego są, głównie na podstawie konkordatów, przedmiotem ograniczonej recepcji oraz celem odesłań. Państwowy porządek prawny uznaje także skutki niektórych zdarzeń prawnych powstałych na gruncie prawa kanonicznego — dotyczy to przede wszystkim skutków cywilnych małżeństw wyznaniowych.

Następstwem stosowania kryteriów religijnych w życiu publicznym, zaniku organizacyjnej i funkcjonalnej odrębności miedzy aparatem państwowym i wyznaniowym, wreszcie inspirowania prawodawstwa treściami konfesyjnymi jest wyznaniowy charakter państwa w systemie powiązania. Obecnie stosunkowo rzadko wyraża się to w oficjalnej nomenklaturze i symbolice, głównie widzimy to w państwach muzułmańskich. Tytułem ilustracji może tu posłużyć fakt, że konstytucja Mauretanii z 1991 r. proklamuje ją w art. 1 jako niepodzielną, demokratyczną i socjalną Republikę Islamską, podobnie irańska ustawa zasadnicza z 1979 r., która na fladze państwowej Republiki Islamskiej Iranu umieszcza formułę: Allah-u Akbar. Muzułmańskie wyznanie wiary widnieje na zielonym sztandarze Królestwa Arabii Saudyjskiej, które ustrojodawca definiuje jako suwerenne arabskie państwo islamskie. Natomiast Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael, przyjęta 14 maja 1948 r., określa je wieloznacznie mianem Państwa Żydowskiego. ^{[ 42 ]} Wymienione pojęcie zawiera bowiem zarówno treści etniczne jak i religijne.

Cechą konstytutywną państwa wyznaniowego jest przede wszystkim przyjęcie określonej doktryny światopoglądowej za religię (wyznanie) państwową, oficjalną, narodową, czy dominującą. W krajach muzułmańskich, także w tych o orientacji socjalistycznej, konstytucje gwarantują islamowi status religii państwa (państwowej), co nierzadko łączy się z jej afirmacją. Odpowiednio, konstytucja Królestwa Norwegii uznaje religię ewangelicko-augsburską za oficjalną religię państwa. Konstytucyjny status wyznania rzymskokatolickiego jako religii państwa należy po Soborze Watykańskim II do rzadkości; w Europie deklaruje to wprost bodaj jedynie ustrojodawca Księstwa Monako (1962) i Malty. ^{[ 43 ]} Z kolei konstytucja Kambodży z 1993 r. w art. 43 stwierdza: Buddyzm jest religią Państwa. Ustrojodawca grecki podkreśla raczej socjologiczny aspekt powiązania państwa z prawosławiem, uznając jako dominującą religię w Grecji religię wschodnioprawosławnego kościoła chrześcijańskiego; podobnie konstytucja mauretańska z 1961 r. nadawała islamowi status religii narodu mauretańskiego. W tym kontekście stosunkowo słabo eksponowała wyznaniowy charakter państwa konstytucja haitańska z 1950 r., która, nawiązując do ideałów demokratyzmu, przyznawała religii katolickiej, jako religii większości Haitańczyków, szczególne stanowisko zgodnie z konkordatem ^{[ 44 ]}. Aspekt historyczno-kulturowy szczególnej pozycji prawosławia podkreślił w 1991 r. ustrojodawca bułgarski, określając wyznanie wschodnioprawosławne tradycyjną religią w Republice Bułgarii, co w praktyce, mimo deklarowanego oddzielenia instytucji religijnych od państwa, doprowadziło do nadania mu charakteru wyznaniowego ^{[ 45 ]}.

W systemie powiązania, w następstwie uznania roli czynnika konfesyjnego w życiu publicznym i przyjęcia określonej doktryny religijnej jako ideologii państwowej, następuje odrzucenie zasady równości związków wyznaniowych. Korelatem tego jest z reguły nadanie jednemu z pośród nich statusu kościoła oficjalnego (państwowego) o charakterze publicznoprawnym, który jako taki zostaje włączony do systemu administracji publicznej. Pod wpływem kantonalnych konstytucji szwajcarskich, które mówią o „kościele krajowym" ^{[ 46 ]} status kościoła państwowego (krajowego) przyznała Kościołowi Rzymskokatolickiemu konstytucja Księstwa Lichtenstein, natomiast konstytucje: Danii z 1953 r. oraz Islandii z roku 1944 rangę kościoła państwowego przyznają kościołowi Ewangelicko-Luterańskiemu. Państwo różnicuje sytuację wspólnot wyznaniowych poprzez wprowadzenie podziału m.in. na związki prawnie uznane i prawnie nieuznane, przyznanie niektórym z pośród nich statusu publicznoprawnego, czy gwarantowanie poparcia wyznaniu oficjalnemu, co deklarują wprost konstytucje Danii oraz Islandii. Ustrojodawca Andory promuje natomiast Kościół Katolicki w sposób zawoalowany, aczkolwiek czytelnie. Wyłącznie wspomnianemu Kościołowi zagwarantował bowiem wolne i publiczne prowadzenie działalności oraz utrzymanie relacji specjalnej współpracy z państwem, zgodnie z tradycją Andory.

Państwo wyznaniowe — przywiązując szczególne znaczenie do idei religijnych oraz uznając korzyści wypływające z funkcji religijnych dla interesów społecznych — wspiera oficjalne wyznanie w ich realizacji. Szczególnie podkreślała to Karta Praw Hiszpanów z 1945 r., na mocy której, profesja i praktyka religii katolickiej cieszyła się oficjalną opieką. Wobec powyższego nie była dozwolona żadna manifestacja ani zewnętrzna ceremonia, jeżeli nie miała związku z religią katolicką. Jako wyraz protekcji można ocenić zagwarantowanie w konstytucji maltańskiej władzom Kościoła Rzymskokatolickiego swobody głoszenia nauki moralnej. Wspieranie danego wyznania zostaje zapewnione również w kontekście konstytucyjnych obowiązków organów państwowych. W szczególności argentyńska ustawa zasadnicza, w brzmieniu ustalonym w 1994 r., obliguje rząd federalny do udzielania poparcia religii rzymsko-katolickiej, z kolei monarcha norweski jest zobowiązany popierać i ochraniać religię ewangelicko-augsburską, zaś konstytucja kambodżańska z 1993 r. dość ogólnie nałożyła na Królową obowiązek prowadzenia działalności służącej interesom religijnym. Konstytucja grecka podkreśla natomiast negatywny aspekt ochrony zwłaszcza religii dominującej, wprowadzając zakaz prozelityzmu.

Za jedną z charakterystycznych cech systemu powiązania należy uznać udzielanie przez państwo wyznaniom jako takim wsparcia materialnego. ^{[ 47 ]} Zakres i charakter gwarancji konstytucyjnych w tej dziedzinie jest zróżnicowany. Całkowite finansowanie kościoła oficjalnego zapewniały nieliczne ustawy zasadnicze okresu po zakończeniu II wojny światowej, m.in. konstytucja Cesarstwa Etiopii z 1955 r. stwierdzając, iż Ortodoksyjny Kościół Etiopski [...] jest państwowym Kościołem Cesarstwa i w tym charakterze utrzymywany jest przez państwo. W omawianym systemie ustrojodawca może także szczególnie chronić własność oraz inne źródła dochodów związków wyznaniowych. W Grecji przedmiotem wywłaszczenia nie mogą być w szczególności dobra patriarchów: Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy oraz Świętego Klasztoru na Synaju, a także własność ziemska wymienionych w konstytucji klasztorów patriarszych. Konstytucja poręcza również przywileje celne i podatkowe autonomicznej Górze Athos, których zakres szczegółowy określa ustawa. Ustrojodawca saudyjski zobowiązał państwo do budowy i służenia świętym miejscom islamu. W niektórych krajach muzułmańskich konstytucje gwarantują wsparcie dla fundacji islamskich (waqf), jak również egzekwowanie przez państwo podatku dla biednych (zakat). ^{[ 48 ]} Konstytucja Pakistanu nakłada na państwo kompleksowe zobowiązania do podjęcia starań o zapewnienie należytej organizacji zakat, ushur, auqaf i meczetów.

[ 41 ] Zdaniem m.in. Nabihy Hussain Saleh Koran stanowi konstytucję wszystkich islamskich konstytucji, (Doktryna islamu i konstytucje państw arabskich, Warszawa 1993, s. 97)

[ 42 ] Konstytucja Izraela, tłum. i wstęp K. Wojtyczek, Warszawa, 2001, s. 40.

[ 43 ] Wyznanie rzymskokatolickie było konstytucjonalizowane jako państwowe przez konstytucje m.in. Kostaryki z 1949 r. (art. 76), Paragwaju z 1940 r. (art. 3), czy przez Kartę Hiszpanów z 1945 r. (art. 6).

[ 44 ] Po raz pierwszy szczególny status religii rzymskokatolickiej został oparty na przesłance wyznawania jej przez większość obywateli w konkordacie napoleońskim z 1801 r., por. T. Włodarczyk, Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, Warszawa 1986, s. 110 — 111

[ 45 ] Report to the OSCE Implementation MeetingHuman Dimension Issues -Warsaw, 17 — 27 October 2000, mps powielony

[ 46 ] Współcześnie spośród kantonów szwajcarskich jedynie Genewa i Neuenburg wprowadziły rozdział kościoła od państwa, we wszystkich innych kantonach istnieje mniejsze lub większe powiązanie kościoła z państwem.

[ 47 ] Por. M. Pietrzak, op. cit., Warszawa 1999, s. 71, J. Krukowski, K. Warchałowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000, s. 26, Prawo wyznaniowe, red H. Misztal, Lublin 2000, s. 55

[ 48 ] Por. art. art. 135 i 135 Stałej Konstytucji Jemeńskiej Republiki Arabskiej z 1970 r. oraz Część I, art.10 Konstytucji Republiki Sudanu z 1998 r.