Status prawny muzułmanów we współczesnej Polsce

Pomimo, że islam posiada rozbudowane prawo małżeńskie, ustawodawca polski, wprowadzając w 1999 r. do systemu prawnego instytucję małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, odpowiednie uprawienia przyznał tylko dziesięciu kościołom chrześcijańskim oraz Związkowi Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Na tego rodzaju udogodnienia nie mogą niestety liczyć nupturienci wyznania muzułmańskiego. Skuteczny w prawie polskim będzie co do zasady wyłącznie związek małżeński zawarty w urzędzie stanu cywilnego przed świeckim urzędnikiem stanu cywilnego. W świetle art. 15 Prawa prywatnego międzynarodowego za ważny należy uznać związek małżeński zawarty formie wyznaniowej przez muzułmanów, będących obywatelami innego państwa, o ile taką formę przewiduje prawo państwa, w którym jest ono zawierane, a przynajmniej prawo ojczyste obojga małżonków. Na podstawie norm prawa międzynarodowego prywatnego nie można jednak w Polsce uznać poligamii dopuszczalnej w niektórych państwach muzułmańskich.

Szczególną gwarancją wolności sumienia i wyznania dla wyznawców islamu w Polsce jest zakaz dyskryminacji ze względu na religię. Zgodnie z art. 32 Konstytucji wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne; nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Uszczegóławia te gwarancje m.in. ustawa z 17.5.1989 r. stanowiąc w art. 1 ust. 3, iż obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym społecznym i kulturalnym. W szczególności w myśl art. 233 ust. 2 Konstytucji niedopuszczalne jest nawet w czasie stanu nadzwyczajnego ograniczenie wolności i praw człowieka wyłącznie ze względu zwłaszcza na wyznawaną religię czy jej brak. Kodeks karny kryminalizuje jako przestępstwo ograniczanie człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość (art.194 kk).

U źródeł dyskryminacji znajdują się niejednokrotnie negatywne stereotypy na temat danego wyznania i jego członków. W odniesieniu do islamu oraz muzułmanów upowszechniły się one szczególnie po tragicznych zamachach na Word Trade Center w Nowym Jorku w 2001 r. Należy w związku z tym przypomnieć, że ustawodawca karny sankcjonuje pomawianie m.in. innej osoby lub grupy osób, w szczególności muzułmanów, o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności (art. 212 §1 kk). Kwalifikowaną formą pomówienia jest dokonanie go za pośrednictwem środków masowego przekazu (art. 212 §2 kk).

Dopuszczalne jest jedynie ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust.5 Konstytucji). Ograniczenia te ponadto muszą być konieczne w demokratycznym państwie, tzn. uznającym pluralizm społeczny i nie mogą naruszać istoty wolności religii (art.31 ust.3 Konstytucji). Wolność sumienia i religii nie może być ograniczona nawet w czasie stanów nadzwyczajnych (zob. art. 233 ust.1 i 3).

Generalizując należy stwierdzić, iż uprawnienia muzułmanów z zakresu indywidualnej wolności sumienia i wyznania są dobrze zabezpieczone w polskim prawie. Najpoważniejsze zastrzeżenia wzbudzają regulacje dotyczące edukacji religijnej w publicznych szkołach i przedszkolach oraz nieuznawanie skuteczności ślubów wyznaniowych w państwowym porządku prawnym. Pewne różnice w zakresie formalnych możliwości urzeczywistniania przez wyznawców islamu niektórych uprawnień z zakresu wolności sumienia i wyznania wynikają nie tyle z celowych działań prawodawcy, co wiążą się z obiektywnymi cechami doktrynalnymi islamu, a zwłaszcza z mniejszościowym i diasporalnym charakterem tej konfesji w Polsce. Barierą dla realizacji uprawnień w sprawach wyznaniowych może być także niejednokrotnie ograniczona świadomość prawna samych zainteresowanych.

3. Status muzułmańskich związków wyznaniowych

Związki wyznaniowe, w tym również te skupiające wyznawców islamu, zostały wyraźnie dowartościowane we współczesnej polskiej ustawie zasadniczej. W świetle jej art. 25 suwerenność państwa w odniesieniu do wyznań jest ograniczona. Wspólnoty religijne korzystają na mocy art. 25 ust. 3 Konstytucji z wewnętrznej autonomii, tzn. mają prawo tworzyć własne prawo wewnętrzne oraz samodzielnie nim się rządzić, a władze państwowe nie są uprawnione do ingerencji w proces jego stanowienia ani funkcjonowania. Nie przysługuje im prawo zatwierdzania norm wewnętrznych wyznań, ich zmiany, rozpatrywania odwołań od organów wewnętrznych wyznań. W razie sprzeczności norm prawa wewnętrznego z państwowym porządkiem prawnym pierwszeństwo należy przyznać prawu państwowemu. Państwo oraz związki wyznaniowe są wzajemnie niezależne od siebie w swoim zakresie. Zatem władze państwowe w granicach prawa obowiązującego wszystkich nie mają prawa ingerować w obsadę stanowisk duchownych, w proces kształcenia duchowieństwa i edukacji religijnej wiernych, nie mają także prawa określać kierunków działalności wyznań, zasad funkcjonowania ich organów wewnętrznych. Szczegółowy, otwarty katalog uprawnień w dziedzinie swobody pełnienia funkcji religijnych, zawarty jest w rozdziale 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Realizacja uprawnień określonych w tej jednostce systematyzacyjnej następuje na zasadach sprecyzowanych w aktach normatywnych regulujących daną dziedzinę życia.

Niezależność państwa i związków wyznaniowych oznacza także ich wzajemną niezależność finansową. Państwo nie ma prawa nakładać na wyznania danin publicznych o charakterze kontrybucji, wywłaszczać je z posiadanego majątku. Jednocześnie konfesje nie są uprawnione do żądania od organów władzy publicznej subwencji i dotacji, zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich, na swoją działalność religijną i wewnątrzorganizacyjną. Władze publiczne zgodnie z art. 25 ust. 2 Konstytucji są zobowiązane zachować bezstronność, czyli neutralność, w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Niezależność państwa i związków wyznaniowych nie jest jednak równoznaczna z ignorancją władz wobec konfesji. Konstytucja nakłada na te podmioty obowiązek współpracy dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Zatem zgodne z Konstytucją są dotacje i subwencje państwa dla związków wyznaniowych, które będą przeznaczone na realizację przedsięwzięć humanitarnych i ogólnospołecznych.

Gwarancją konstytucyjnego statusu związków wyznaniowych, także muzułmańskich, jest ich prawo do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawie konstytucyjności aktów normatywnych dotyczących ich zakresu działania (art. 191 ust.1 pkt.5 w zw. z ust.2 Konstytucji).

Związkom wyznaniowym Konstytucja gwarantuje równouprawnienie bez względu na formę prawną regulacji ich stosunków z państwem (art. 25 ust. 1). Oznacza to, że wszystkie związki wyznaniowe znajdujące się w takiej samej sytuacji muszą być wyposażone w takie same uprawnienia. Powinny mieć takie same formalno-prawne gwarancje rozwoju i funkcjonowania. Najdalej idące uprawnienia, przysługujące danemu wyznaniu w określonej dziedzinie, winny być rozszerzone także na inne zainteresowane związki wyznaniowe. W odniesieniu do muzułmańskich wspólnot religijnych trudno jednak mówić o całkowitym równouprawnieniu w porównaniu z kościołami i związkami wyznaniowymi działającymi na podstawie ustaw szczegółowych z lat 1989-1997. ^{[ 23 ]}

Muzułmańskie związki wyznaniowe, działając przede wszystkim na podstawie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, mają w porównaniu z tymi konfesjami mniejsze gwarancje wewnętrznej autonomii i niezależności. Objęcie przez cudzoziemca stanowiska w kierowniczych organach wykonawczych muzułmańskich wspólnot religijnych oraz w egzekutywie ich terytorialnych jednostek organizacyjnych uzależnione jest od zgody ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. Przesłankę stosowania prawa wewnętrznego stanowi rejestracja przez MSWiA. Cztery z pośród nich, wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, potencjalnie mogą zostać zdelegalizowane przez organ rejestrowy w przypadkach określonych w art. 36a ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Pomimo równie starej jak sam islam muzułmańskiej tradycji pomocy bliźnim ustawodawca nie przewidział możliwości odliczania bez ograniczeń od podstawy opodatkowania przez podatników darowizn na działalność charytatywno-opiekuńczą prowadzona przez muzułmańskie związki wyznaniowe. Polskie prawo podatkowe nie uwzględnia zatem zakatu — muzułmańskiego podatku dla biednych. ^{[ 24 ]} Jest to bowiem podatek majątkowy a nie dochodowy. Przykładem akomodacji państwa w stosunku do religijnych potrzeb obywateli jest natomiast recepcja do polskiego systemu prawnego instytucji wakfu. ^{[ 25 ]} Instytucja wspomniana została jednak uwzględniona jedynie w odniesieniu do Muzułmańskiego Związku Religijnego, co należy uznać za przejaw dyskryminacji innych muzułmańskich związków wyznaniowych. ^{[ 26 ]}

Konstytucja w art.25 ust.4 i 5 wyklucza arbitralność regulacji przez państwo jego stosunków ze związkami wyznaniowymi, w tym ze wspólnotami nierzymskokatolickimi. Ustanawia zasadę bilateralności. Stosunki między państwem a w szczególności związkami wyznaniowymi skupiającymi wyznawców islamu winny być określone w formie ustaw uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (art. 25 ust. 5). Każdej z tych wspólnot przysługuje prawo do wystąpienia do Rady Ministrów z wnioskiem o przystąpienie do negocjacji w sprawie zawarcia umowy i wydania odpowiedniej ustawy.

[ 23 ] Są to: Kościół katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Reformowany, Kościół Polskokatolicki, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Katolicki Mariawitów, Kościół Starokatolicki Mariawitów, Kościół Zielonoświątkowy oraz Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich.

[ 24 ] Zakat, zaka — jeden z pięciu filarów wiary muzułmanina. Pierwotnie oznaczał „oczyszczenie". Początkowo zakat był dobrowolnym uczynkiem miłosiernym, z czasem zmienił się w rodzaj obowiązkowego podatku na rzecz gminy muzułmańskiej, płatnego w monecie lub w naturze. Obowiązek ten dotyczy każdego dorosłego wyznawcy islamu, wolnego, zdrowego na ciele i umyśle, posiadającego jakiś majątek lub określony dochód roczny. Jego wysokość waha się od 2,5% do 10% podstawy opodatkowania (zob. Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 9, s. 463, J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa 1997, t. I, s. 143-144.).