Status prawny muzułmanów we współczesnej Polsce

Muzułmanie stanowią obecnie według różnych szacunków od około pięciu tysięcy ^{[ 1 ]} nawet do czterdziestu tysięcy mieszkańców Polski ^{[ 2 ]}. Początek trwałego osadnictwa ludności wyznania muzułmańskiego należy wiązać z osiedleniem się od roku 1397 Tatarów na Litwie ^{[ 3 ]}, pozostającej w unii z Koroną Królestwa Polskiego. O ile Europa Zachodnia, w następstwie rekonkwisty, pozbawiona była przez ostatnie 500 lat ludności muzułmańskiej, a narody bałkańskie, w następstwie podboju muzułmańskiego, w tym samym czasie kształtowały swoją tożsamość w opozycji do imperium osmańskiego, o tyle społeczność tatarsko-muzułmańska w Europie Wschodniej osiedliła się w warunkach pokojowych i wrosła w tą ziemię. ^{[ 4 ]} Na terenach dzisiejszej Polski, na Podlasiu, Tatarzy wyznający islam zostali osadzeni przez Jana III Sobieskiego w 1679 r. Współcześnie w Rzeczpospolitej Polskiej oficjalnie działa pięć związków wyznaniowych o charakterze islamskim, w tym dwie wspólnoty sunnickie. ^{[ 5 ]} Wśród nich wyróżnia się, istniejący od ponad 80 lat, Muzułmański Związek Religijny, skupiający przede wszystkim polskich Tatarów. ^{[ 6 ]} Jest to jedyna muzułmańska wspólnota wyznaniowa funkcjonująca na podstawie szczególnej ustawy, określającej jej stosunki z państwem. Pozostałe muzułmańskie związki wyznaniowe opierają swój statusu na rejestracji w rejestrze kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonym przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA), w konsekwencji na ustawie 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zachodzące we współczesnej Polsce procesy społeczne i gospodarcze, a w szczególności emigracja z krajów Bliskiego Wschodu, czy z terenów byłego Związku Radzieckiego oraz prawdopodobnie wyższy przyrost naturalny w tej grupie ludności, zapewne sprzyjają wzrostowi liczby muzułmanów w naszym kraju. Tym większego znaczenia nabiera kwestia ich położenia prawnego ze względu na wyznaną religię oraz perspektywa jego ewentualnej modyfikacji.

Sytuacja prawna muzułmanów określona jest przede wszystkim przez przepisy wyznaniowe Konstytucji RP z 2.4.1997 r., w szczególności przez normy wynikające z art.: 25, 32, 48 ust. 1, 53, 85 ust. 3, 191 ust.1 pkt. 5 czy 233 ust. 1. Zgodnie z art. 8 ust. 1 i 2 ustawy zasadniczej Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. Poza tym sytuację prawną wyznawców islamu kształtują akty prawa międzynarodowego, gwarantujące wolność myśli, sumienia i religii oraz zakaz dyskryminacji ze względu na religię. Są to przede wszystkim Europejska Konwencja Praw Człowieka z 4.11.1950 r. (art. 9 i 14) oraz Protokół nr 1 do EKPCz z 20.3.1952 r. (art.2), Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ z 19.12.1966 (art. 18), Deklaracja z 25.11.1981 r. w sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji ze Względu na Religię lub Przekonania a także w szczególnym zakresie Konwencja Praw Dziecka z 1989 r. Zgodnie z art. 9 Konstytucji Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego, a w szczególności, w myśl art. 91 ust. 2 ustawy zasadniczej, umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej postanowień nie da się pogodzić z umową. Z pośród aktów ustawodawczych pierwszorzędne znaczenie posiada ustawa z dnia 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ^{[ 7 ]} mająca charakter wykonawczy w stosunku do przepisów wyznaniowych Konstytucji. W odniesieniu do Muzułmańskiego Związku Religijnego i jego członków ponadto znajdują zastosowanie w ograniczonym zakresie postanowienia ustawy z 21.4.1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej. ^{[ 8 ]} Zgodnie z zasadą wewnętrznej autonomii związków wyznaniowych muzułmańskie wspólnoty religijne funkcjonują także w oparciu o swoje prawo wewnętrzne - statuty, których postanowienia nie powinny być sprzeczne z przepisami ustaw chroniących bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie i moralność publiczną, władzę rodzicielską oraz podstawowe prawa i wolności innych osób. ^{[ 9 ]}

2. Prawne gwarancje indywidualnej wolności sumienia i wyznania muzułmanów

Konstytucja gwarantuje każdej osobie, zatem również muzułmanom, bez względu na obywatelstwo, wolność sumienia i religii. Nie definiując wolności sumienia ustrojodawca wskazuje na jedno szczególne uprawnienie, mieszczące się w ramach tzw. sprzeciwu sumienia - odmowę służby wojskowej, ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne. Konsekwencją tego może być skierowanie do służby zastępczej (art. 85 ust. 3). ^{[ 10 ]} Szersza perspektywa respektowania sprzeciwu sumienia istnieje w odniesieniu do duchowieństwa. Jest ono bowiem w ramach obowiązujących przepisów ustaw zwolnione z obowiązków niemożliwych do pogodzenia z pełnieniem funkcji duchownego lub osoby zakonnej. W przypadku duchownych muzułmańskich przytoczona zasada znajduje jednak ograniczone zastosowanie. Nie podlegają oni z mocy prawa zwolnieniu ze służby wojskowej z bronią w ręku, a z przyczyn obiektywnych nie dotyczą ich przepisy o ochronie tajemnicy spowiedzi. Generalnie, jak stanowi art. 3 ust. 2 ustawy z 17.5.1989 r., korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może prowadzić do uchylania się od obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy.

Konstytucja precyzuje natomiast zakres pojęcia wolności religii. Wolność ta obejmuje swobodę wyznawania lub przyjmowania religii, według własnego wyboru oraz uzewnętrznia indywidualnie lub z innymi, zatem również poprzez związki wyznaniowe i inne organizacje o charakterze religijnym, publicznie lub prywatnie swojej religii, przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Ustawa zasadnicza nie wspomina wprost o wolności zmiany religii. Prawo to jest wszakże expresis verbis sformułowane w art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 r. oraz w art. 9 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w zakresie gwarantowanych uprawnień szczegółowych zapewnia prawo do należenia lub nienależenia do związków wyznaniowych. W tym zakresie normy prawa polskiego pozostają w sprzeczności z szariatem, zabraniającym pod groźbą śmierci apostazji od islamu. ^{[ 11 ]}

[ 2 ] Według informacji członka organów kierowniczych Muzułmańskiego Związku Religijnego z kwietnia 2007 r. Zdaniem Samira Ismaila, lidera Ligi Muzułmańskiej, w Polsce może przebywać nawet 60-65 tys. muzułmanów, zamieszkałych na stałe oraz uchodźców. Agata S. Nalborczyk szacuje liczbę muzułmanów w Polsce — autochtonów i napływowych — na od 15 tys. do 26 tys. (zob. A.S. Malborczyk, Status prawny muzułmanów w Polsce i jego wpływ na organizację ich życia religijnego [w:] Muzułmanie w Europie, red. Anna Parzymies, Warszawa 2005, s. 230).

[ 4 ] R. Vorbrich, Tożsamość Tatarów polsko-litewskich, [w:] Islam w Europie wschodniej. Historia i perspektywy dialogu, praca zbiorowa pod red. W. Nowaka i J. J. Pawlika, Olsztyn 2001, s. 15. Liczbę Tatarów w I Rzeczypospolitej ocenia się różnie — od 10 tys. do 100 tys. (por. J. Talko-Hrynkiewicz, Muślimowie, czyli tak zwani Tatarzy litewscy, Kraków 1924, s. 49-52, B. Szajkowski, Muslims in Poland [w:] G. Nonneman, T. Niblock, B. Szajkowski, Muslim Communities In thr New Europe, London 1996, s. 35). Wg danych z 2002 r. wyznawcy islamu stanowili 1,2 mld osób. Muzułmanie zamieszkują przede wszystkim Afrykę i Azję. Islam wyznaje 93% Arabów, większość Turków, Persów, Afgańczyków, Pakistańczyków oraz Indonezyjczyków. W Europie islam jest drugą religią po chrześcijaństwie, wyznają go muzułmanie na Bałkanach (Turcja, Bułgaria, Kosowo, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, a także emigranci muzułmańscy w Europie Zachodniej (Arabowie, Turcy, Pakistańczycy i in.). Stanach Zjednoczonych Ameryki islam jest wyznawany przez niewielkie grupy etniczne, m.in. przez ludność pochodzenia afrykańskiego (Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2002, s. 79).

[ 5 ] Są to: Muzułmański Związek Religijny w RP, Liga Muzułmańska w RP, Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej, Stowarzyszenie Muzułmańskie Ahmadiyya oraz Zachodni Zakon Sufi w Polsce. Ponadto islam kultywowany jest także przez Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich oraz Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturalnego. Nie są to jednak związki wyznaniowe.

[ 6 ] Po zakończeniu I w. św. powracający z Rosji polscy Tatarzy założyli w Wilnie w 1919 r. Centralny Komitet Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Natomiast w 1923 r. muzułmanie warszawscy utworzyli Związek Muzułmański m.st. Warszawy. Obie organizacje stworzone były przez partykularne grupy muzułmanów i nie zaspokajały potrzeb wszystkich społeczności muzułmańskich w Polsce. Działacze Centralnego Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz Związku Muzułmańskiego m.st. Warszawy na początku lat dwudziestych XX w. dążyli do zwołania zjazdu przedstawicieli gmin muzułmańskich w Polsce. Chcieli oni, aby na zjeździe wspólnie powołano jednolitą organizację, skupiającą wszystkich polskich muzułmanów. Zjazd ten odbył się w dniach 28-29.12.1925 r. w Wilnie pod nazwą „Wszechpolski Zjazd Delegatów Gmin Muzułmańskich". Zjazd uchwalił powołanie Muzułmańskiego Związku Religijnego — organizacji religijnej wszystkich polskich muzułmanów. W celu uregulowania sytuacji prawnej nowopowstałego związku powołana została komisja prawnicza, której zadaniem było opracowanie statutu MZR oraz projektu rozporządzenia o uznaniu przez władze państwowe tego związku. Zjazd powołał także urząd przywódcy religijnego polskich muzułmanów — muftego. Na te stanowisko wybrano w głosowaniu Jakuba Szynkiewicza, a na jego zastępcę Jakuba Romanowicza. W ten sposób zniesiono fikcyjne prawo podporządkowujące polskich wyznawców islamu muftemu na Krymie. To ostatnie stanowisko zostało zniesione po Rewolucji Październikowej. Szerzej nt. regulacji sytuacji prawnej muzułmanów w Polsce, zwłaszcza w okresie międzywojennym pisze Jacek Sobczak w pracy pt. Położenie prawne polskich wyznawców islamu [w:] Islam a świat, red. R. Bräcker, S. Kitab, Toruń 2003, s. 172 — 204.

1. Wprowadzenie

2. Prawne gwarancje indywidualnej wolności sumienia i wyznania muzułmanów