Status prawny muzułmanów we współczesnej Polsce

Konstytucja nie reguluje natomiast kwestii tworzenia i legalizacji wspólnot religijnych. Pozostają zatem w tym zakresie aktualne przepisy ustawy z 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Związki wyznaniowe oraz ich jednostki organizacyjne przewidziane w statutach uzyskują osobowość prawną w wyniku rejestracji przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Z tą chwilą wspólnota religijna może korzystać ze szczególnych uprawnień przyznanych przez prawo związkom wyznaniowym, w szczególności cieszyć się wewnętrzną autonomią i niezależnością także pewnymi przywilejami o charakterze fiskalnym. Ciążą na niej także pewne ograniczone obowiązki głównie o charakterze informacyjnym. Współcześnie zarejestrowane są cztery muzułmańskie związki wyznaniowe. ^{[ 27 ]}

Wątpliwości wzbudza kwestia zakresu obowiązywania ustawy z 21.4.1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP. Ustawa ta została ustanowiona w całkiem odmiennym systemie relacji między relacji między państwem a związkami wyznaniowymi, tzn. w warunkach systemu zwierzchnictwa konfesyjnego państwa nad wyznaniami. W tym systemie państwo miało wyraźne znamię konfesyjne. Regulacja z 1936 r. charakteryzuje się przyznaniem państwu szeregu uprawnień nadzorczych wobec MZR, szczególnie w procesie obsady stanowisk kierowniczych w Związku czy zatwierdzania prawa wewnętrznego. Jemu samemu powierzono niektóre funkcje o charakterze publicznoprawnym, np. w zakresie ewidencji ludności. Przyznano także pewne przywileje — prawo do dotacji państwowych na wydatki osobowe i rzeczowe czy gwarancje nienaruszalności pomieszczeń duchownych oraz lokali urzędowych władz duchownych.

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wprowadziła nowe liberalne zasady stosunków wyznaniowych, ale nie uchyliła jednoznacznie przepisów ustawy z 21.4.1936 r. W zakresie jedynie uprawnień, art. 18 ust. 2 stanowi, że przepisy rozdziału 2 ustawy z 1989 r. określające uprawnienia związków wyznaniowych mają zastosowanie do związków wyznaniowych o ustawowo uregulowanej sytuacji, gdy odrębne ustawy nie przewidują takich uprawnień. Brak jednak jednoznacznych norm w sprawie obowiązków ciążących na związkach wyznaniowych.

Wątpliwości interpretacyjne pogłębiły się z chwilą wejścia w życie przepisów wyznaniowych Konstytucji z 2.4.1997 r. statuujących model przyjaznego rozdziału między państwem a związkami wyznaniowymi, opartych na odmiennej aksjologii niż ustawodawstwo przedwojenne.

Można domniemywać, że utraciły wówczas moc obowiązującą wszystkie postanowienia ustawy z 21.4.1936 r. niezgodne z nową Konstytucją. Wydaje się, że dotyczy to zwłaszcza: art. 1 (przymusowa przynależność muzułmanów w RP do MZR), art.2 (w zakresie zatwierdzania statutu MZR przez Radę Ministrów), art. 4 ust. 2 (Wilno jako siedziba Muftiego), art. 6 ust.1 i 3 (uprawnienia Ministra właściwego ds. wyznań religijnych w zakresie wyboru Muftiego), art. 7 (uprawnienia organizacyjne wojewody wileńskiego), art. 9 (zatwierdzenie Muftiego przez Prezydenta RP, obowiązkowa przysięga nominata), art. 10 ust. 2 (uprawnienia do zgłoszenia sprzeciwu wobec kandydatur do Najwyższego Kolegium), art. 10 ust. 3 (Wilno jako siedziba Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego), art. 11 (obowiązek złożenia przysięgi przez członków Kolegium na ręce właściwego wojewody), art. 12 ust. 2 (uprawnienia kontrolne Ministra właściwego ds. wyznań religijnych), art.14 i 15 (uprawnienia wizytacyjne i kontrolne administracji wyznaniowej), art. 17 (wpływ organów administracji na tworzenie, znoszenie i przekształcanie muzułmańskich gmin wyznaniowych), art. 18 (uprawnienia nadzorcze wojewodów przy wyborze imamów i muezzinów), art. 19 (obowiązkowa przysięga ww. duchownych wobec starosty), art. 20 (prawo władz państwowych do żądania usunięcia ww. duchownych z przyczyn politycznych), art. 27 (opłaty z tytułu prowadzenia aktów stanu cywilnego), art. 33 (uprawnienia nadzorcze Ministra wobec muzułmańskich szkół duchownych), art. 34 ust. 1 (obowiązek modlitwy za państwo, jego organy naczelne oraz wojsko), art. 37 (nadzór wojewody nad rozporządzaniem i obciążaniem majątku nieruchomego), art. 38 (prawo do dotacji państwowych na wydatki rzeczowe i osobowe MZR), art. 47 (uprawnienia nadzorcze organów administracji państwowej).

Paradoksalnie sytuacja prawna MZR jest współcześnie pod pewnym względem gorsza w porównaniu ze statusem innych wspólnot muzułmańskich, ponieważ istnieją poważne wątpliwości co do prawnych podstaw działalności Związku. Jednoznacznie nie można określić zakresu uprawnień i obowiązków ciążących na MZR. Rodzi to niebezpieczeństwo działań o charakterze uznaniowym ze strony administracji publicznej. W pełni uzasadnione było w związku z tym wystąpienie kierownictwa MZR do Rady Ministrów z wnioskiem o zawarcie umowy w celu wydania nowej ustawy, określającej stosunki między państwem a Związkiem, na podstawie art. 25 ust. 5 Konstytucji. ^{[ 28 ]} Nowa ustawa powinna odpowiadać zasadom stosunków wyznaniowych przewidzianym w Konstytucji i zawierać regulacje nie gorsze niż obecne w szczególnych ustawach wyznaniowych z lat 1989-1997.

W przypadku niepodjęcia przez Radę Ministrów działań we wspomnianej sprawie lub nieuchwalenia odpowiedniej ustawy przez Sejm, Muzułmański Związek Religijny powinien wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niekonstytucyjności najbardziej anachronicznych przepisów ustawy z 1936 r. Należy także ewentualnie rozważyć skargę do sądu administracyjnego na bezczynność Rady Ministrów, a w ostateczności skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w związku z naruszeniem prawa do wolności myśli, sumienia i religii oraz dyskryminacją ze względu na religię.

Wyrazem politycznego rozsądku, odpowiadającym konstytucyjnej zasadzie współpracy państwa i związków wyznaniowych byłoby powołanie komisji wspólnej skupiającej przedstawicieli Rady Ministrów RP oraz muzułmańskich związków wyznaniowych. Mogłoby to być forum dialogu muzułmanów z władzami państwowymi, wymiany informacji a w konsekwencji formułowania postulatów legislacyjnych w sprawach dotyczących tego wyznania. Sprzyjałoby to budowie więzi muzułmanów z państwem polskim. Z kolei czynnikiem sprzyjającym efektywnemu oddziaływaniu na władze publiczne zapewne byłaby integracja muzułmańskich wspólnot religijnych poprzez powołanie organizacji międzykościelnej w rozumieniu ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz wystawienie jednolitej reprezentacji do rozmów z Rządem.

Poważnym wyzwaniem dla organów władzy publicznej we współczesnej Polsce jest społecznie nośny, zwłaszcza po 11.9.2001 r., stereotyp islamu jako religii terrorystów. Faktyczna możliwość korzystania przez muzułmanów oraz ich wspólnoty religijne z wolności i praw człowieka oraz obywatela zależy od tego na ile piastunowie organów władzy publicznej ulegną obrazowi islamu jako ideologii legitymizującej przemoc wobec różnowierców i będą traktować wyznawców islamu a priori jako „grupę ryzyka". Według posiadanych przez autora nieoficjalnych informacji taki proces ma już w Polsce miejsce, czego przejawem były przypadki inwigilacji niektórych muzułmańskich związków wyznaniowych przez służby stojące na straży bezpieczeństwa państwa. Badania opinii publicznej wskazują, że w mentalności dużej części społeczeństwa istnieje podatny grunt dla wystąpienia nietolerancji wobec muzułmanów. ^{[ 29 ]}

W naszym kraju opinia publiczna nie jest jednak wstrząsana analogicznymi kontrowersjami jak w szeregu krajach Europy Zachodniej, związanymi z obecnością islamu w sferze publicznej. Należy zgodzić się ze stwierdzeniem Agaty S. Malborczyk, że sytuacja muzułmanów w Polsce jest pod wieloma względami znacznie lepsza niż w większości pozostałych krajów europejskich. ^{[ 30 ]} Nie występują spory o muzułmańskie chusty, pochówek muzułmański czy uczęszczanie dzieci wspomnianego wyznania na zajęcia szkolne z niektórych przedmiotów. Wiąże się to zapewne z relatywnie niedużym udziałem muzułmanów w populacji Polski, pełnym zasymilowaniem części wyznawców tej konfesji — polskich Tatarów. Ponadto jak można przypuszczać wynika się to z ogólnym stosunkiem państwa do wyznań. Polska jest krajem przychylnym religii, brak jest tradycji wojującego laicyzmu, obywatele, także ci sprawujący władzę publiczną, są przyzwyczajeni do publicznej ekspresji religijnej. Obecność religii w sferze publicznej, przede wszystkim katolicyzmu, co a tym idzie nadanie państwu charakteru parawyznaniowego może jednak okazać się przeszkodą w asymilacji muzułmanów, szczególnie imigrantów, którzy zostaną niejako skłonieni przez tego rodzaju procesy do określenia swojej tożsamości na podstawie kryterium religijnego nie zaś politycznego (obywatelstwo). ^{[ 31 ]}

[ 27 ] Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej zostało zarejestrowane 31.1.1990 r., Stowarzyszenie Muzułmańskie Ahmadiyya — 23.12.1990 r., Zachodni Zakon Sufi w Polsce — 7.3.1991 r. oraz Liga Muzułmańska w RP — 6.1.2004 r.

[ 28 ] 27.4.2007 r. Muzułmański Związek Religijny zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów RP z wnioskiem o zawarcie umowy zawierającej w załączniku szczegółowy projekt ustawy o stosunkach między Rzecząpospolitą Polską a MZR.

[ 29 ] Wg badań CBOS ze stycznia 2007 r. sprzeciw wobec małżeństwa syna lub córki z osobą wyznania muzułmańskiego wyraziłoby aż 55% badanych, gdy dla porównania dla związku swego dziecka z osobą bezwyznaniową — 37%, zaś małżeństwu z osobą wyznania ewangelickiego sprzeciwiłoby się już tylko 31% badanych (zob. CBOS, oprac. M. Skrzeszewski, Przejawy dystansu społecznego wobec innych narodów i religii. Komunikat z badań, Warszawa 2007, s. 6.). Od lat narodowością darzoną przez Polaków najmniejszą sympatią, a zarazem największą niechęcią są Arabowie, czyli nacja, która w przytłaczającej większości wyznaje islam. W 2005 r. sympatię dla Arabów deklarowało tylko 8% badanych, zaś niechętnych było aż 70%, w 2006 r. odpowiednio — 9% i 66% badanych. (zob. CBOS, oprac. M. Skrzeszewski, Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa 2006, s. 5-6).

[ 31 ] Powyższą tezę zdają się potwierdzać badania socjologiczne wśród muzułmanów. We Francji, która stara się być konsekwentnie państwem laickim, także w dziedzinie oświaty, na pytanie „czy czujesz się bardziej obywatelem swego państwa, czy też muzułmaninem" 42% wyznawców islamu uznało, że bycie Francuzem jest ważniejsze od ich tożsamości religijnej. W Wielkiej Brytanii, która ma charakter wyznaniowego państwa chrześcijańskiego, sytuacja jest odwrotna. Jedynie 7% muzułmanów czuje się przede wszystkim Brytyjczykami, zaś aż 81 %identyfikuje się przede wszystkim z religią. 91% muzułmanów francuskich deklaruje pozytywny stosunek do chrześcijan, zaś 71% — do żydów. W Wielkiej Brytanii sympatię do chrześcijan deklaruje 71% tamtejszych muzułmanów, a do żydów jedynie 32%. W islamskim Pakistanie analogiczne dane są jeszcze bardzie negatywne. Pozytywny stosunek do chrześcijan ma tam jedynie 27% wyznawców islamu, a do żydów tylko 6% (szerzej zob. P. Kłodkowski, A mury rosną, „Tygodnik Powszechny", 2006, nr 40, s. 7.).