Baruch Spinoza żył w latach 1632-1677. Pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej od dwóch pokoleń w Niderlandach. Był synem małżeństwa, które zbiegło do Amsterdamu przed hiszpańską Inkwizycją. Kształcił się w ortodoksyjnej szkole żydowskiej. Studiował tam m.in. dzieła Majmonidesa. W wieku dwudziestu lat opanował łacinę i grekę, co pozwoliło mu przestudiować scholastyczną literaturę średniowieczną. Za swoje poglądy filozoficzne został wykluczony z gminy żydowskiej. ^{[ 1 ]} Po usunięciu z diaspory przyjął imię Benedykt Spinoza, nie przeszedł jednak na chrześcijaństwo. Osiedlił się w Paviljoensgracht (dzielnica w Hadze), gdzie utrzymywał się ze szlifowania szkieł optycznych. Zmarł, mając ukończone 44 lata, na gruźlicę płuc.

Spinoza, dotknięty infamią wśród Żydów długo zastanawiał się, czy ostatecznie porzucić przynależność religijną. Do przełamania stanowiska chrześcijańskiego, dopomogli mu Bracia Polscy, z których poglądami zetknął się wśród niderlandzkich kolegiantów. ^{[ 2 ]} Kolegianci byli szczególnym środowiskiem skupiającym kontestujące elity ówczesnych Zjednoczonych Prowincji i rozprzestrzeniającym swoje poglądy na całą ówczesną Europę. Kolegianci byli grupą protestantów pozbawioną duchownych.

Leszek Kołakowski badając dorobek Spinozy tak charakteryzuje to środowisko: „Spinoza wcześnie, nim jeszcze dotknęła go klątwa żydowskiej gminy, obracał się w atmosferze republikańskiego wolnomyślicielstwa - nade wszystko był to wynik obcowania z Franciszkiem van dan Ende; ów eks-jezuita, szyderca, radykał polityczny, wróg Kościoła i monarchii, wierzył w suwerenność bezwzględną ludu i później, uwikłany w spisek antykrólewski we Francji, przyświadczył swoje przekonania, oddając głowę pod topór. Jest całkiem możliwe, że poglądy religijne Spinozy posłużyły raczej za pretekst do ekskomuniki, rzeczywistą zaś przyczyną były ujawnione w jakiś sposób republikańskie opinie, niebezpieczne dla jedności gminy żydowskiej, tradycyjnie sympatyzującej z domem książąt orańskich. Zjednany dla kosmopolitycznego wolnomyślicielstwa, młody filozof rychło wszedł w styczność z działaczami republiki — formy ustrojowej panującej ówcześnie w Niderlandach, ale stale chwiejnej, stale skłóconej z aspiracjami kalwińskiego kleru i monarchicznymi pretensjami domu orańskiego". ^{[ 3 ]}

Bogactwo myśli Spinozy i wielorakie możliwości jej interpretacji skłoniły badaczy jego spuścizny do zainteresowania się środowiskiem, w którym żył i tworzył. Było to środowisko amsterdamskich kolegiantów skupiające pośród siebie republikanów, myślicieli religijnych i intelektualistów nie mieszczących się w sztywnym gorsecie kalwińskiej ortodoksji. ^{[ 4 ]} Po 1619 roku wzrósł purytański aspekt kalwinizmu: konsystorze wtrącały się nawet do najbardziej intymnych spraw wiernych. Rzeczywisty stosunek burżuazji do duchownych kalwińskich ujawnił się w trakcie ekspansji kolonialnej. Wolnomyśliciele byli traktowani z pogardą i lekceważeniem, a przedstawiciele warstw posiadających całkowicie podporządkowani gubernatorom. Od lat trzydziestych XVII stulecia środowisko to utrzymywało żywe stosunki z większością intelektualistów ówczesnej Europy.

Spinoza wyżej cenił filozofię niż teologię, i przyznawał rozumowi samodzielną moc decydowania o przyjęciu bądź odrzuceniu wiary w Boga. Filozof ten kierował się myślą, że tylko doświadczenie i oczywistość rozumu powinny być jedynym kryterium prawdy i drogowskazem moralnym człowieka.

Żył w czasach niestabilnych tak jak niestabilna była młoda demokracja w zjednoczonych Prowincjach Niderlandów. Walczące ze sobą nurty przedoświeceniowe stworzyły nie tylko rywalizujące i antagonistyczne teorie religijne, społeczne, prawne i polityczne — np. zwolennicy podejścia umiarkowanego wychwalali monarchię, a radykałowie demokratyczną republikę — ale również różne koncepcje tolerancji.

Z jednej strony wyznawano powszechnie akceptowane umiarkowane podejście do tolerancji, wywodzące się od holenderskich arminian, np. Episcopiusa, Limborcha, Le Clerca oraz w Anglii Johna Locke’a. Naczelnym założeniem owego podejścia była wolność wyznania oraz pokojowe współistnienie wszelkich wspólnot religijnych w obrębie Kościoła narodowego lub państwowego.

Z drugiej, bardziej radykalna koncepcja tolerancji, dotrwała do drugiej połowy XVIII stulecia, domagała się nade wszystko wolności myśli i słowa, w tym swobody wyrażania przekonań sprzecznych z zasadami religii objawionej, głoszonej przez współdziałające z władzą państwową Kościoły. ^{[ 5 ]} Spinoza, będąc indywidualnością samodzielną, zaangażowaną w budowę indywidualnego systemu filozoficznego, dążył do przezwyciężenia tych podziałów.

Zanim zostanie wyłożona koncepcja tolerancji Spinozy koniecznym jest przywołanie źródeł, inspiracji i podstawowych rozwiązań charakterystycznych dla tego ponadczasowego filozofa. ^{[ 6 ]} Postulował zupełne oddzielenie teologii od filozofii. Jako jeden z pierwszych opowiadał się za całkowitą niezależnością filozofii.

Głosił, że matematyzacja myślenia zbliża nas do Boga i przyrody, a oparcie o matematykę i geometrię pozwoli osiągnąć poszukiwaną pewność. Podobnie jak Kartezjusz uznał, że myśl staje się racjonalną w miarę jak zbliża się do wzorca geometrii. Dlatego też właściwą metodą prawdziwego poznania jest metoda dedukcji. W filozofii Kartezjusza Bóg potrzebny był po to, by nadać światu ruch, natomiast u Spinozy cała filozofia zmierzała do pytania o istnienie Boga. Jeżeli staramy się myśleć poza systemem, staramy się myśleć o czymś, czego istnienie nie może być zrozumiałe, ponieważ to bycie zrozumiałym oznacza bycie pojmowalnym jako część systemu. Natura dla tego jedynego systemu jest utożsamiona ze słowami Deus, sive Natura (Bóg, czyli Natura). Dlatego też nie ma dobra różnego od totalności rzeczy lub istniejącego poza nią. Atrybuty Boga, tj. przymioty nieskończoności i wieczności, należą do jednej substancji, która jest zarazem Naturą i Bogiem. Bóg jako przyroda, działa ustalonymi przez siebie prawami, i nie może być przez nikogo zmuszany bądź też ograniczony. W tym deterministycznym aspekcie systemu Spinozy widać sprzeciw wobec personalistycznej filozofii czy teologii w tym teologii socyniańskiej. Przyroda przejęła wszystkie atrybuty Boga, jej substancja stała się wieczna i nieskończona. Substancję definiował zaś jako coś co istnieje samo przez się i jest samo przez się jest wytwarzane, to coś co nie zależy w swym istnieniu od niczego innego. Pisał: „Przez substancję rozumiem to, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez się". Bóg okazał się nazwą dla tej substancji. Niektórzy uważają, że przez tego rodzaju znak równości pomiędzy światem i Bogiem została u Spinozy zanegowana wychodząca poza przyrodę aktywność Boga. Można by powiedzieć, że koncepcja religii u tego filozofa jest taka, iż nie jest ważne, czy w naszej świadomości Bóg istnieje naprawdę, czy tylko nam się wydaje, że istnieje. Ważne, że żyjąc z taką koncepcją w rozumie i w sercu jesteśmy w stanie wytworzyć wysoką kulturę, etykę, moralność, filozofią i wejść w wymiar duchowy. Nie ma niczego złego, gdy człowiek wierzy Bogu, ^{[ 7 ]} czyli nie wierzy w przypadkowość swojego istnienia i doświadczeń, które przeżywa. Religijnym złem może być dla człowieka sytuacja, gdy traci czujność, stając się biernym elementem systemu religijnego (wspólnoty wierzących) i bezkrytycznie akceptuje wszelkie praktyki, jakie mu zostaną podane do wierzenia. Prawdziwa mesjaniczna wiara polega zatem na zrównoważeniu pierwiastka mistycznego z pierwiastkiem racjonalnym, na równych prawach, bez przewagi jednego nad drugim. Tego rodzaju filozoficzne rozumieniem religii nie mogło spotkać się z przychylnością w żadnym z istniejących kościołów.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Deklaracja kopenhaska w sprawie miejsca religii w życiu publicznym Wolność, sztuka, państwo w myśli Friedricha Schillera

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice