Księga Hioba Księga Lewiatana

Księga Hioba stanowi swoisty moralitet (Cierpienie i Ludzkość wobec Boga), poemat, którego wartość wynika właśnie z pytań, które stawiają sobie nie tylko osoby wierzące: skąd tyle cierpienia dotykającego niewinnych i dlaczego niebiosa milczą widząc tyle okrucieństwa. Hiob nie przyjmuje tłumaczeń, kłócą się z tym, czego sam doświadcza.

W Księdze Hioba nie znajdziemy również „chrześcijańskiego” obrazu szatana – ten jest jedynie jednym z aniołów, dosłownie synów Elohim, boskim oskarżycielem, pracującym na usługach Jahwe, dowodzących winy poszczególnych ludzi. Nie znajdziemy też chrześcijańskiego obrazu zaświatów – zamiast niebios czeka nas ciemny grób i otchłań, Szeol, z którego nie ma powrotu:

Jak obłok się rozchodzi i znika, tak nie wraca ten, kto zstąpił do krainy umarłych. (7:09 BW, por. też ^{[ 1 ]})

Nikt nie mówi o zapłacie za grzechy po śmierci, co najwyżej o zapłacie w kolejnych pokoleniach:

Mówisz, że Bóg przechowuje odpłatę za niegodziwość dla jego dzieci? Niechby jemu samemu odpłacił, aby to odczuł! (21:19 BW)

W Księdze Hioba znajdziemy również szereg wątków mitycznych, nawiązujących do wierzeń bliskowschodnich czy wręcz praindoeuropejskich, na czele z uspokojeniem pramorza (kananejski bóg morza i chaosu Yam, należący do grupy Elohim — synów Ela) i zabiciem morskiego węża Tiamat, inaczej mówiąc — wyrugowania ze świadomości sakralnej pramatki, Wielkiej Bogini (Gai) przez boga burzy i zdegradowanie jej do roli morskiego potwora, z którego ścierwa bóg zdobywca (Marduk, Szaddaj) tworzy Ziemię: ląd i morze.

3:08 Bodajby ją przeklęli zaklinacze czasu [YOM], którzy potrafią podrażnić Lewiatana!

7:12 Czyż jestem morzem [YAM] lub potworem morskim [TANNIM], że straż ustawiasz dokoła mnie?

26:12 Swoją mocą uspokoił morze [YAM], a swoją mądrością zmiażdżył Rahaba.

26:13 Od jego tchnienia rozjaśnia się niebo; jego ręka przebiła giętkiego węża [NACHASZ BARIACH].

Spotkamy się też z ugaryckim bogiem śmierci, Motem, niewymienionym co prawda z imienia, ale jako Władca Strachów. Same „strachy” (demony grozy, koszmary) pojawiają się wielokrotnie w treści Księgi Hioba: Wyrwany ze swego namiotu, w którym czuł się bezpieczny, zostaje zapędzony do Króla Strachów. (18:14 BW)

Zatrzymajmy się na chwilę nad wersem 3:08, poprawniej powinien brzmieć: 3:08 Bodajby ją przeklęli zaklinacze morza, którzy potrafią obudzić Lewiatana! — dzień lub morze stanowią tu dwie równouprawnione możliwości odczytu, wszystko zależy od użytej samogłoski, a z faktu, że „morze” i „morski potwór” stanowią stały motyw, występujący w ramach jednego zdania, wywnioskować można większą poprawność odczytywania ym jako YAM – „morze”.

Lewiatana i Rahaba spotkamy jeszcze w Księdze Izajasza, której poświęcony zostanie kolejny rozdział opowieści, jak również w kilku psalmach. ^{[ 2 ]} Kręty Wąż (Smok) doczekał się również osobnego poematu z ust samego Jahwe (- Skąd zło? – Czekaj, opowiem ci o smoku, którego wczoraj stworzyłem!).

Motyw zabicia smoka, boga, a raczej bogini oceanu i chaosu, przez męskie bóstwo burzy jest niemalże ogólnoświatowy: Tak jak Jahwe rozbij łeb Lewiatanowi (wężowi płci żeńskiej), tak Marduk zabija boginię Tiamat, Baal Yama, Teszub Illijankę, Zeus Tyfona i Ofiona, Odyn Jörmungandra, Perun Żmija, Dymiące Lustro Pierzastego Węża itd. ^{[ 3 ]}. Niemal każdy kraj ma swój własny mit o zabiciu wodnego smoka. W mitologii chrześcijańskiej św. Teodor oraz św. Jerzy niczym Marduk na białym koniu przebijają skrzydlatego potwora. Pewne symbole zapadają głęboko w pamięć, w pamięć całych pokoleń i społeczeństw, zakorzenione zostają jakby w nieświadomości zbiorowej. Zmieniają się jedynie imiona bogów i bogiń (Czarna Madonna, Izyda), kult pozostaje ten sam, podobnie jak pewne obrazy archetypiczne: zabicie smoka, bratobójstwo, heros zakuty w łańcuchy).

I. Mowa Jahwe – stworzenie świata

Nie kończą się jeszcze słowa Elihu o cudach Shaddaja, gdy ten znika ze sceny a na nią wchodzi sam Jahwe, oskarżając Hioba o słowa bezmyślne i każąc mu przepasać swe lędźwie [dosłownie: genitalia]. Jak dowodziliśmy wcześniej, mowy Jahwe, podobnie jak wystąpienie Elihu stanowią element późniejszej redakcji, powielają one nie tylko słowa Elihu, ale również kwestie wygłaszane przez samego Hioba. Co ciekawe, w paru miejscach Bóg mówi o sobie „On zamyka…” co tłumacze maskują jako „Kto zamknął…?” ^{[ 4 ]} — z dużym prawdopodobieństwem słowa Jahwe można więc uznać za stylistyczne przetworzenie hymnów głoszonych pod adresem Boga. Słowa wypowiadane na jego temat włożone zostają w usta samego Jahwe, który, miast odnieść się do zarzutów o naturze fundamentalnej, zaczyna snuć opowieść kosmogoniczną o stwarzaniu świata, świecie zwierząt i dwóch mitycznych potworach, Behemocie i Lewiatanie: kolejny powrót do Tohu wa Bohu z Genesis, do Kingu i Tiamat.

Pierwsze wystąpienie Stwórcy zawiera opis ośmiu dzieł bożych a następnie ośmiu dzikich zwierząt. Jak pamiętamy tworzenie świata w Księdze Rodzaju nastąpiło również w ośmiu etapach (podzielonych między sześć dni, w niektóre dni Bóg dokonywał dwóch dzieł stworzenia), ośmiu patriarchów było w rodzie Kaina, opis ośmiu bogów znajdziemy również w Enuma Elish. Można więc wyjść z założenia, że pierwsza mowa mogła zostać oparta na babilońskim poemacie kosmogonicznym, a same zwierzęta stanowią aluzję do zodiakalnej armii Tiamat:

Władca lądu: Behemot i władca morza: Lewiatan, walczący z Jahwe – królewski byk Kingu i wodna smoczyca Tiamat, walczący z Mardukiem

Podobieństwa są uderzające, dziwić więc może, że do tej pory nikt tych korelacji nie zauważył. Można też od razu postawić pytanie czy zwierzęta Jahwe, podobnie jak armia Tiamat mają jakiekolwiek konotacje zodiakalne: Lew, Byk, Kozica mówią już same za siebie. Szczegółową analizą zajmiemy się później. Zresztą, Księga Hioba jest jednym z dwóch miejsc w całym Starym Testamencie, gdzie istnieje bezpośrednie nawiązanie do konstelacji zodiakalnych (hebr. Mazzaroth lub Mazzaloth). Nazywana jest ona również „najbardziej astronomiczną” księgą ST, ze względu na ilość nazw gwiazdozbiorów i nawiązań astralnych. Bardziej „astronomiczna” jest tylko, obecnie niekanoniczna, Księga Henocha.

W zgodzie z Enuma Elish

Przyjrzyjmy się najpierw pierwszej części Kosmogonii Hioba. W kolejnych wersach otrzymujemy bezpośrednie nawiązanie do stworzenia Ziemi i Morza („gdzie byłeś, gdy zakładałem…”, „gdy pieniąc się wyszło z łona…”), niczym w babilońskiej Enuma Elish Abzu i Tiamat (Morze), następnie opis Świtu i Mroku Szeolu (Wenus i Mars/Ares, Lahmu i Lahamu, Isztar (Gwiazda Zaranna) i Ninurta/Irru, bóg Otchłani), Śniegu (Bóg Góry) i Ulewy, Następnie Niebios i chmur — łagwi (dzbanów) niebieskich (konstelacja Wodnika, niebiańskiego Dzbanu z wodą):

1. Ziemia
38:04 Gdzie byłeś, gdy zakładałem ziemię? Powiedz, jeśli wiesz i rozumiesz.
38:05 Kto wyznaczył jej rozmiary? Czy wiesz? Albo kto rozciągnął nad nią sznur mierniczy?
38:06 Na czym są osadzone jej filary albo kto założył jej kamień węgielny?
38:07 Gdy gwiazdy poranne chórem radośnie się odezwały i okrzyk wydali wszyscy synowie Boży?

2. Morze
38:08 Kto zamknął morze drzwiami, gdy pieniąc się, wyszło z łona,
38:09 Gdy obłoki uczyniłem jego szatą, a ciemne chmury jego pieluszkami,
38:10 Gdy wyznaczyłem mu moją granicę i założyłem zawory i bramy,
38:11 Mówiąc: Dotąd dojdziesz, lecz nie dalej! I tu zatrzymają się twe wzdęte fale!

3. Świt i zorza
38:12 Czy kiedykolwiek, odkąd żyjesz, powołałeś świt, a zorzy wskazałeś jej miejsce,
38:13 Aby ogarnęła krańce ziemi, z której bezbożni zostaną strząśnięci?
38:14 Aby się odmieniła jak glina pod pieczęcią i przyjmowała barwę jak odzienie,
38:15 Aby bezbożni byli pozbawieni światła, a podniesione ramię zostało złamane?

4. Otchłań
38:16 Czy dotarłeś aż do źródeł morza i przechadzałeś się po dnie toni?
38:17 Czy otworzyły się przed tobą bramy śmierci i widziałeś bramy mroków?
38:18 Czy ogarnąłeś rozumem rozmiary ziemi? Powiedz, jeżeli to wszystko wiesz!
38:19 Którędy prowadzi droga tam, gdzie przebywa światłość, a gdzie jest miejsce ciemności,
38:20 Abyś ją zaprowadził do jej obszaru i mógł rozpoznać ścieżki do jej domu?
38:21 Ty to wiesz, bo urodziłeś się wtedy i wielka jest liczba twoich dni.

5. Śnieg i grad
38:22 Czy dotarłeś aż do składów śniegu albo widziałeś składy gradu,
38:23 Który przechowuję na czas ucisku, na dzień walki i bitwy?
38:24 Którędy prowadzi droga tam, gdzie się dzieli światłość, skąd wiatr wschodni rozchodzi się po ziemi?

[ 1 ] 3:16 BW: Lub byłbym jak poroniony, zagrzebany płód, jak niemowlęta, które nigdy nie ujrzały światła
7:21 BW: Czemu nie odpuszczasz mojego przestępstwa i mojej winy nie przebaczasz? Bo teraz w prochu ziemi się położę, A gdy mnie będziesz szukał, nie będzie mnie.
10:18-19 BW: Dlaczego wywiodłeś mnie z łona matki? Bodajbym był skonał, nim mnie ujrzało oko! I byłbym, jakby mnie nie było — z łona matki zaniesiony wprost do grobu.
10:21-22 BW: Zanim odejdę tam, skąd już nie wrócę, do krainy mroków i śmiertelnych cieni, Do krainy, gdzie jest ponuro jak w nocy, do krainy cienia śmierci, gdzie wszystko jest czarne jak ciemna noc.

[ 4 ] 38:06; NeXt Bible: The MT has “and he shut up.” The Vulgate has “Who?” and so many commentaries and editions adopt this reading