W Londynie zaroiło się od nababów (nabobs)- urzędników i kupców EIC, którzy zrobili majątek i teraz kłuli rodaków w oczy swym bogactwem, nic więc dziwnego, że proces Hastingsa w 1788 roku był taki głośny. Edmund Burke oskarżał go „w imieniu narodu Anglii, którego honor zhańbił i w imieniu narodu Indii, którego prawa pogwałcił i którego kraj obrócił w pustynię" ^{[ 20 ]}. W 1766 roku Burke mówił, że bez wolności nie byłoby Imperium Brytyjskiego, teraz chciał to udowodnić oskarżonemu. Hastings został uwolniony w kwietniu 1795 roku, stracił jednak majątek w procesie. Od tamtej pory żył w odosobnieniu, do maja1814 roku, kiedy książę regent powołał go na członka Privi Council.

W miejsce rządów EIC stanęła państwowa administracja - Indian Civil Service (ICS), która cieszyła się nieskazitelną reputacją przez cały okres brytyjskiego panowania w Indiach. W XVIII roku Imperium było amoralne, lecz na przełomie wieków zaczęło się coś zmieniać, zaczynano myśleć o niesieniu światła cywilizacji ^{[ 21 ]}. Urzędnicy i kupcy pokolenia Warrena Hastingsa byli dość mocno zaaklimatyzowani. Irlandczyk kapitan Robert Smith z 44 regimentu podróżował po Indiach w latach 1828-1832i poślubił hinduska księżniczkę (a jej siostra kupca EIC), Smith bardzo chwalił urodę hinduskich kobiet:

„Delikatny wyraz twarzy tak charakterystyczny dla tej rasy, piękno i regularność cech i symetryczny kształt Glowy są uderzające… kiedy ujrzysz zza cienkiej woalki falującego muślinu jak wdzięczna hinduska wyłania się z porannych ablucji w Gangesie jest to temat godny pracy poety lub artysty ^{[ 22 ]}."

W tym samym okresie Samuel Snead Brown pisał, że „ci którzy, nieważne jak długo, obcowali z autochtonkami, nigdy nie poślubiają Europejki… są tak wesoło figlarne, tak pragnące służyć i dogadzać że człowiek, który przywykł do ich towarzystwa, wzbrania się od pomysłu napotkania fanaberii czy ulegania kaprysom angielskich kobiet ^{[ 23 ]}…".

Lingwista i pionier indyjskiego dziennikarstwa Rammohun Roy (1772-1833) z bramińskiej bengalskiej rodziny ziemiańskiej odwiedził Brytanię w 1831 roku. Roy był nieoficjalnym przedstawicielem cesarza Indii w Londynie. Chwalił reformę wyborczą 1832 roku, twierdząc, że jest ona zbawieniem narodu i czyni go dumnym z bycia brytyjskim poddanym. Roy został entuzjastycznie przyjęty w Londynie, na dworze Wilhelma IV (oglądał jego koronację w Westminsterze) i wśród członków korpusu dyplomatycznego. Londyńska socjeta uwielbiała go, nazywając: friend and champion of women, we wrześniu 1833 roku w Mancesterze ludzie z gminu - the great unwashed przybyli tłumnie by zobaczyć „Króla Indii" — 'the King of Ingee' za którego brali Roya. Hinduski uczony zmarł w Bristolu niedługo potem. Po jego śmierci, jego syn Rajaram pracował przez 3 lata jako urzędnik India House.

W XVIII wieku i w początkach XIX wieku Europa przeżywała okres orientalizmu i „indiomanii". Voltaire w swych: Lettres sur l’origine des sciences et sur celle des peuples de l'Asie (napisanych w roku 1775, lecz opublikowanych w Paryżu w 1777 roku) pisał o Indiach jako o kolebce nauk matematycznych. Sir Charles Wilkins (1749-1836) był pierwszym Anglikiem, który opanował sanskryt. Drugim był William Jones (1746-1794), który dowiódł pokrewieństwa języków indoeuropejskich i przedkładał sanskryt nad łacinę i grekę, jak również indyjskie pochodzenie szachów i algebry. Goethe nawiązał do ksiąg indyjskich, a w 1808 roku Friedrich Schlegel opublikował dzieło: „O języku i mądrości Hindusów", postulując prowadzenie badań porównawczych struktury gramatycznej języków indyjskich i europejskich ^{[ 24 ]}. Schlegel uznawał Indie za kolebkę wszystkich języków i głosił wyższość rasową ludów indoeuropejskich nad innymi. Badania Schlegela, choć stanowiły element irracjonalnego europejskiego romantyzmu czerpiącego z równie irracjonalnej duchowości Indii, przełamały w Europie mit wieży Babel i otworzyły nowe perspektywy badawcze. W latach 50. XIX wieku Schopenhauer postulował przyjęcie aryjsko-wedyjskiej etyki opartej na duchowym samodoskonaleniu krytykując ducha materialistycznego „żydowskiego" obecnego w cywilizacji Zachodu. Kilka dekad wcześniej urodzony w 1788 roku filozof był w Indiach osobiście, co zaowocowało jego fascynacją buddyzmem. Pod wpływem buddyzmu stworzył filozofię, według której każda wola rodzi się w cierpieniu. Indiami interesowali się też Nietzsche i Paul Deussen. Motywy indyjskie w kulturze zachodniej wzmogły się w okresie modernizmu i symbolizmu, łącząc się ze spirytualizmem i ezoteryzmem. Oto jak opisał Indie ich kolejny miłośnik Mark Twain (1835-1910), który był w Indiach podczas swej podróży dookoła świata rozpoczętej w 1895 roku:

„...Kraj snów i romansów, bajecznego bogactwa I niezmiernej biedy, splendoru i szmat, pałaców i ruder, głodu i zarazy, geniuszu i gigantów i lamp Aladyna, tygrysów i słoni, kobr i dżungli, kraj setek narodów i języków, tysiąca religii i 2 milionów bogów, kolebka rodzaju ludzkiego i ludzkiej mowy, matka historii, babka legendy, prababka tradycji ^{[ 25 ]}…".

Równocześnie rozwijał się zachodni orientalizm, zazwyczaj pojmowany jako nurt w sztuce obecny od czasów baroku i rokoka, lecz dotyczący także pewnego wyobrażenia Wschodu jako miejsca bajkowych przygód, miejsca magicznego, zmysłowego i zagadkowego. Orientalizm dotyczył głównie Bliskiego a nie Dalekiego Wschodu, choć w USA tradycyjnie Orientem nazywano Daleki Wschód z Indiami i Chinami (dziś amerykanie lubią żartować z pozostałości europocentryzmu, np. tego, że Chiny są nazywane Wschodem, choć leżą na Zachód od USA), co powoduje do dziś wiele zamieszania w humanistyce ^{[ 26 ]}. Orientalizm oznacza jednak fascynację jakąkolwiek z kultur Wschodu: hinduską, japońską, arabską, perską lub chińską. Amerykański lewicowy krytyk kultury pochodzenia palestyńskiego Edward Said (1935-2003) uważał orientalizm za konstrukcję kultury Zachodu stanowiącą zbiór mitów służących usprawiedliwianiu kontroli kolonialnych państw Zachodu nad Wschodem ^{[ 27 ]}. Jednak w XVIII i XIX wieku zainteresowania Indiami odbierano jako Tanzanie Indii i Wschodu za w pewnym sensie równorzędnych kultur wobec Zachodu. Charles Grant uznał pochwały orientalistów za przesadzone, a kulturę hinduską za głęboko zdeprawowaną w swym dziele z 1796 roku: Observations on the state of society among the Asiatic subjects of Great Britain, particularly with respect to morals; and on the means of improving it, written chiefly in the year 1792.Z tymi poglądami próbował potem polemizować Swami Vivekananda (1863-1902) twierdząc, że Indie wcale nie są tak bardzo podporządkowane boskim zwierzętom i kastowym zwyczajom, jak myślano w Londynie. Liberalny historyk i filozof James Mill (1773-1836), ojciec jeszcze bardziej znanego myśliciela Johna Stuarta Milla (1806-1873) w swym dziele: The history of British India opisał Hindusów (Chińczyków zresztą też) jako ludy tchórzliwe, nieczułe i zakłamane. Warto tu wspomnieć, że zarówno James Mill jak jego syn popierali imperializm także jako drogę do ucywilizowania Indii także dla dobra ich mieszkańców, i zauważyć, że James Mill pisał swe dzieło rok po powstaniu sipajów, które zaskoczyło brytyjskie władze swą zaciekłością. Ciekawe, że jeden z pierwszych liberałów, Adam Smith był imperializmowi przeciwny. Uważał inwestowanie za dalekimi granicami za marnotrawienie sił i środków i brak handlowego patriotyzmu. Uważał też, że należy rozwijać produkcję w kraju, a nie za morzami, a lud brytyjski powinien kupować rodzime produkty ^{[ 28 ]}.

Do lat trzydziestych XIX w. Brytyjczycy w Indiach, nawet jeśli nie traktowali Hindusów zupełnie jak równych sobie pod względem kultury, nie zamierzali przerabiać ich na Anglików czy chrześcijan. W 1813 roku Thomas Munro stwierdził: "nie ma we mnie wiary w nowoczesną doktrynę udoskonalenia Hindusów ani innych ludzi ^{[ 29 ]}", misjonarzy, którzy już koniecznie chcieli przyjechać, nie wspierano i wysyłano do duńskiej faktorii w Serampore. Starano się nie drażnić hinduskich przesądów i zwyczajów. Innego zdania byli jednak członkowie londyńskiego Comitee of the Protestant Society, jak pisze N. Ferguson, mniej więcej ci sami ludzie co znieśli niewolnictwo chcieli zrobić z Hindusów chrześcijan i de facto Brytyjczyków. Jak to ujął jeden z członków CPS:

„...Mieszkańcy gęsto zaludnionych rejonów Indii… wciągnięci w najbardziej żałosny stan moralnej ciemności, pod wpływem najbardziej obrzydliwych i hańbiących przesądów, mają najwyższe prawo do najbardziej miłosiernych uczuć i dobroczynnej posługi brytyjskich chrześcijan ^{[ 30 ]}…".

Zbiegło się to z ideą eksportu wolnego handlu do Indii głoszonej przez drugą falę liberalizmu z J.S. Millem na czele, który mówił, iż celem jest: „...zanik stosowania przesadów, które przeszkadzają w skutecznym wprowadzeniu przemysłu ^{[ 31 ]}…". Nagle okazało się, że trzeba Indie edukować i walczyć z ich przesądami. Walczono więc od lat 30. XIX wieku z paleniem wdów (sati), wędrownymi świętymi dusicielami (thugi) i mordowaniem dziewczynek (by nie płacić posagu) oraz obrzezaniem kobiet. Często dość libertyńscy kupcy EIC obawiali się zarówno rygoryzmu misjonarzy, jak i drażnienia uczuć autochtonów. Gdy jednak postanowiono stworzyć warstwę wykształconych Hindusów (postulował to urzędnik ICS historyk Thomas Babbington Macauley), do pomocy w obsłudze Imperium i kontaktowaniu się z ludnością lokalną nadal wahano się, czy uczyć Indie zachodniej wiedzy, czy kazać im i samemu studiować sanskryt, w końcu zdecydowano się kształcić Indie po brytyjsku ^{[ 32 ]}. W dużym stopniu zdecydowała o tym postawa elit hinduskich. W 1817 spragnieni wiedzy Zachodu Bengalowie założyli Hindu College. Do 1838 roku istniało już w Indiach 40 szkół z angielskim jako językiem nauczania. W stolicy Brytyjskich Indii Kalkucie powstały wydawnictwa naukowe ^{[ 33 ]}.Przedstawiciel elity Kalkuty Raja Ram Mohan Roy krytykował w 1823 ideę sanskryckiej budowanej przez EIC twierdząc wprost, że nie skomplikowany sanskryt, który przez wieki był przeszkodą w rozwoju Indii, i nie subtelności wedyjskie, lecz zachodnia wiedza przydadzą się temu krajowi ^{[ 34 ]}.

See comments (8)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Piotr Napierała Urodzony w 1982r. w Poznaniu - historyk; zajmuje się myślą polityczną oświecenia i jego przeciwników i dyplomacją Francji i Anglii XVIII wieku, a także kwestiami związanymi z ustrojem państw (Niemcy, Szwecja, W. Brytania, Francja) w tej epoce.  Private site  Number of texts in service: 74  Show other texts of this author  Newest author's article: Bernard-Henri Lévy American Vertigo