8. Organizacje pozarządowe Międzynarodowa Komisja Prawników (International Commission of Jurists), Interights i Human Rights Watch

54. Organizacje występujące w charakterze interwenientów podniosły, że obowiązkowe eksponowanie symboli religijnych takich jak krucyfiksy w salach lekcyjnych szkół państwowych jest niezgodne z zasadą neutralności i prawami zagwarantowanymi uczniom i ich rodzicom w Artykule 9 Konwencji i Artykule 2 Protokołu nr 1. W opinii organizacji, pluralizm edukacyjny to ugruntowana zasada, potwierdzona nie tylko w orzecznictwie Trybunału, ale również w orzeczeniach wielu sądów najwyższych oraz w różnych aktach międzynarodowych. Ponadto [w opinii organizacji], z orzecznictwa Trybunału wynika obowiązek świadczenia przez Państwo usług publicznych, w tym edukacyjnych, z zachowaniem zasady neutralności i bezstronności w sferze przekonań religijnych. Wskazują one, że wspomniana zasada bezstronności uznawana jest nie tylko przez Sądy Konstytucyjne we Włoszech, Hiszpanii i Niemczech, ale również, w szczególności, przez francuską Conseil d'Etat (Radę Stanu) i szwajcarski Sąd Federalny. Organizacje stwierdziły ponadto, że zgodnie z orzeczeniami kilku sądów najwyższych neutralność Państwa w sferze przekonań religijnych jest szczególnie ważna w kontekście edukacji szkolnej, ponieważ — z uwagi na jej przymusowy charakter — to właśnie w szkołach dzieci są narażone na indoktrynację. Następnie powtórzyły one, że zgodnie z ustaleniami Trybunału, pomimo tego, iż Konwencja nie zakazuje Państwom przekazywania w ramach zajęć edukacyjnych informacji lub wiedzy o charakterze religijnym lub filozoficznym, muszą one zadbać o to, aby przekaz taki miał charakter obiektywny, krytyczny i pluralistyczny oraz był wolny od jakiejkolwiek indoktrynacji. Organizacje podkreśliły, że dotyczy to wszelkich zadań realizowanych w obszarze edukacji i nauczania, w tym organizacji środowiska szkolnego.

9. Organizacje pozarządowe Zentralkomitee der deutschen katholiken, Semaines sociales de France oraz Associazioni cristiane lavoratori italiani

55. Organizacje występujące w charakterze interwenientów stwierdziły, że podzielają stanowisko Izby, zgodnie z którym krucyfiks — bez względu na fakt posiadania licznych znaczeń — stanowi przede wszystkim najważniejszy symbol chrześcijaństwa. Dodały zarazem, że nie zgadzają się z konkluzją Izby i nie mogą zrozumieć dlaczego obecność krucyfiksów w salach lekcyjnych miałaby być „emocjonalnie niepokojąca" dla niektórych uczniów i zaburzać ich rozwój umiejętności krytycznego myślenia. W opinii organizacji, sama obecność krzyża nie może być stawiana na równi z przekazem religijnym lub filozoficznym; należałoby raczej interpretować ją jako bierny sposób przekazywania podstawowych wartości moralnych. Co za tym idzie, kwestia obecności krucyfiksów w szkołach musi być postrzegana jako leżąca w sferze kompetencji Państwa podejmującego decyzję o szkolnych programach nauczania; rodzice muszą pogodzić się z tym, że pewne aspekty edukacji w szkołach państwowych mogą nie w pełni odpowiadać ich przekonaniom. Organizacje dodały, że decyzja Państwa o umieszczeniu krucyfiksów w szkołach państwowych nie oznacza, że prowadzi ono indoktrynację niedopuszczalną na mocy Artykułu 2 Protokołu nr 1. Stwierdziły one, że konieczne jest znalezienie równowagi pomiędzy prawami i interesami osób wierzących i niewierzących, pomiędzy podstawowymi prawami jednostki a uzasadnionym interesem społecznym oraz pomiędzy określeniem standardów dotyczących praw podstawowych a utrzymaniem różnorodności panującej w Europie. Ich zdaniem Trybunał powinien zapewnić Państwom szeroki margines swobody oceny w tym obszarze ponieważ poszczególne kraje przyjęły różnorakie modele uregulowania stosunków pomiędzy państwem a religią, w tym miejsca religii w szkołach państwowych, a każdy taki model jest głęboko zakorzeniony w historii, tradycji i kulturze danego kraju.

10. Trzydziestu trzech członków Parlamentu Europejskiego działających wspólnie

56. Interwenienci wskazali, że Trybunał nie jest sądem konstytucyjnym i powinien przestrzegać zasady subsydiarności oraz uznać szczególnie szeroki margines swobody oceny przysługujący Umawiającym się Państwom w zakresie nie tylko relacji pomiędzy Państwem a religią, ale również zadań Państw związanych z edukacją i nauczaniem. Zdaniem interwenientów, podejmując decyzję o obowiązkowym usunięciu symboli religijnych ze szkół państwowych, Wielka Izba sformułowałaby skrajny ideologicznie przekaz. Dodali oni, że z orzecznictwa Trybunału wynika jasno, iż Państwo, które z przyczyn uwarunkowanych historycznie lub zwyczajowo wykazuje preferencję w stosunku do konkretnej religii, nie przekracza takiego marginesu swobody. Z uwagi na powyższe, interwenienci uważają, że eksponowanie krucyfiksów w budynkach publicznych nie jest sprzeczne z Konwencją a obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej powinna być postrzegana nie jako forma indoktrynacji, ale jako wyraz jedności i tożsamości kulturowej. Interwenienci stwierdzili ponadto, że w określonym kontekście symbole religijne nabierają świeckiego wymiaru i nie powinny być usuwane.

D. Ocena Trybunału

57. Po pierwsze, Trybunał stwierdza, że przedłożona mu do rozpatrzenia kwestia dotyczy wyłącznie zgodności, w świetle okoliczności przedmiotowej sprawy, obecności krucyfiksów w salach lekcyjnych włoskich szkół państwowych z wymogami Artykułu 2 Protokołu nr 1 i Artykułu 9 Konwencji.

Nie ma tym samym potrzeby badania kwestii obecności krucyfiksów w innych niż szkoły państwowe miejscach. Nie leży też w gestii Trybunału rozstrzyganie o zgodności obecności krucyfiksów w szkołach państwowych z zasadą sekularyzmu wyrażoną w prawie włoskim.

58. Po drugie, Trybunał podkreśla, iż zwolennicy sekularyzmu mają prawo twierdzić, że ich poglądy posiadają taką „siłę przekonywania, wagę, spójność i znaczenie", które pozwalają na zakwalifikowanie ich jako „przekonań" w rozumieniu Artykułu 9 Konwencji i Artykułu 2 Protokołu nr 1 (zob. Campbell i Cosans p. Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z25 lutego 1982 r., § 36, Seria A Nr 48). Dokładniej rzecz ujmując, ich poglądy muszą zostać uznane za „przekonania filozoficzne" w rozumieniu zdania drugiego Artykułu 2 Protokołu nr 1, o ile zasługują one na „szacunek w społeczeństwie demokratycznym", nie naruszają ludzkiej godności i nie stoją w sprzeczności z podstawowym prawem dziecka do nauki (tamże).

1. Sprawa skarżącej

a. Zasady ogólne

59. Trybunał przypomina, że w obszarze wychowania i nauczania Artykuł 2 Protokołu nr 1 stanowi lex specialis względem Artykułu 9 Konwencji. Dotyczy to przynajmniej sytuacji, w których — podobnie jak w przedmiotowej sprawie — podstawą sporu jest nałożony na Umawiające się Państwa na mocy zdania drugiego Artykułu 2 obowiązek poszanowania, przy wykonywaniu przez Państwa przyjętych przez nie funkcji w tej dziedzinie, prawa rodziców do zapewnienia [dzieciom] wychowania i nauczania zgodnie ze swoimi własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi (zob. Folgerø i Inni p. Norwegii [GC], nr 15472/02, § 84, ETPC 2007-VIII, § 84).

Z uwagi na powyższe, treść przedmiotowej skargi należy zbadać przede wszystkim w świetle zdania drugiego Artykułu 2 Protokołu nr 1 (zob. również Appel-Irrgang i Inni p. Niemcom (dec.) nr 45216/07, ETPC 2009-...).

60. Pomimo tego, wskazaną normę należy rozpatrywać nie tylko w świetle zdania pierwszego Artykułu 2 Protokołu nr 1, ale też w szczególności odwołując się do Artykułu 9 Konwencji (zob. np. wyrok w przywołanej powyżej sprawie Folgerø, § 84), który gwarantuje wolność myśli, sumienia i wyznania, w tym wolność wyrażaną poprzez brak przynależności wyznaniowej, i nakłada na Umawiające się Państwa „obowiązek neutralności i bezstronności".

W związku z powyższym, należy podkreślić, że Państwa odpowiadają za zapewnienie, w sposób neutralny i bezstronny, możliwości praktykowania różnych religii, wyznań i przekonań. Rola Państwa polega na wspieraniu utrzymania porządku publicznego, harmonii wyznaniowej i tolerancji w społeczeństwie demokratycznym (zob. np. Leyla Şahin p. Turcji, [WI], skarga nr 44774/98, § 107, ETPC 2005-XI). Dotyczy to zarówno stosunków pomiędzy osobami wierzącymi i niewierzącymi, jak i relacji pomiędzy wyznawcami rożnych religii, wyznań i przekonań.

61. Czasownik „szanować" (respect) użyty w Artykule 2 Protokołu nr 1 oznacza coś więcej niż „uznawać" (acknowledge) lub „uwzględniać" (take into account) ^{[ 1 ]}; jego użycie sugeruje, że z zasadniczym zobowiązaniem negatywnym Państwa wiąże się określony obowiązek pozytywny (zob. sprawa Campbell i Cosan, przywołana powyżej, § 37).

Niezależnie od tego, wymogi wynikające z koncepcji „poszanowania", która pojawia się również w Artykule 8 Konwencji, różnią się w zależności od okoliczności sprawy, co przekłada się na różnorodność praktyk i sytuacji występujących w Umawiających się Państwach. Umawiające się Państwa dysponują zatem szerokim marginesem swobody oceny doboru metod zapewnienia przestrzegania Konwencji, uwzględniającym potrzeby i zasoby społeczności i jednostek. W kontekście Artykułu 2 Protokołu nr 1 koncepcja ta wskazuje w szczególności, że omawiane postanowienie Protokołu nie może być interpretowane jako nakładające na Państwo obowiązek zapewnienia określonej formy nauczania (zob. Bulski p. Polsce, (dec.), skarga nr. 46254/99 i 31888/02).

62. Trybunał pragnie również powołać się na orzecznictwo dotyczące miejsca religii w programie nauczania w szkołach (zob. przede wszystkim Kjeldsen, Busk Madsen i Pedersen p. Danii, wyrok z7 grudnia 1976 r., § 50-53, Seria A nr 23, Folgerø, § 84; oraz Hasan i Eylem Zengin p. Turcji, skarga nr 1448/04, § 51 i 52, ETPC 2007-XI).

Z rozstrzygnięć we wskazanych powyżej sprawach wynika, że opracowywanie i planowanie programu nauczania należy do kompetencji Umawiających się Państw. Co do zasady, to Trybunał nie powinien rozstrzygać takich kwestii, jako że właściwe rozwiązania tego typu problemów mogą różnić się w zależności od kraju czy epoki.

W szczególności, zdanie drugie Artykułu 2 Protokołu nr 1 nie zakazuje Państwom przekazywania w ramach zajęć edukacyjnych informacji lub wiedzy o charakterze stricte religijnym lub filozoficznym bądź zawierających elementy religijne lub filozoficzne. Co więcej, nie stanowi ono dla rodziców podstawy zgłaszania sprzeciwu wobec wprowadzenia nauczania lub wychowania o takim charakterze do programu szkolnego.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Masoneria i nauka a Kościół i boży ład Rozum zdradzony o świcie

See comments (12)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word